W fonetyce artykulacyjnej spółgłoska jest dźwiękiem mowy, który jest artykułowany z całkowitym lub częściowym zamknięciem kanału głosowego. Przykładami są [p], wymawiane za pomocą ust; [t], wymawiane czubkiem języka; [k], wymawiane tyłem języka; [f] i [s], wymawiane przepychając powietrze przez wąski kanał (spółgłoski szczelinowe); oraz [m] i [n], wymawiane przepływem powietrza przez nos (spółgłoski nosowe). Przeciwieństwem spółgłosek są samogłoski.
Ponieważ liczba możliwych dźwięków we wszystkich językach świata znacznie przewyższa liczbę liter w dowolnym alfabecie, lingwiści opracowali systemy, takie jak międzynarodowy alfabet fonetyczny (ang. International Phonetic Alphabet), aby przypisać niepowtarzalny i jednoznaczny symbol do każdej spółgłoski. Niektóre alfabety nie mają takiej samej ilości liter co dźwięków. Między innymi, alfabet polski używa dwuznaków takich jak „cz”, „sz” czy „dż” do rozszerzenia swojego alfabetu. W niektórych językach, litery i dwuznaki reprezentują więcej niż jedną spółgłoskę. Na przykład w języku angielskim, dźwięk zapisywany jako „th” w wyrazie „this” jest inną spółgłoską niż „th” w wyrazie „thin”. (W IPA są one zapisywane odpowiednio jako [ð] i [θ].)
Słowo spółgłoska jest również używane w odniesieniu do liter i dwuznaków oznaczającego dźwięk spółgłoski. Literami uznawanymi za spółgłoski w języku polskim są B, C, Ć, D, F, G, H, J, K, L, Ł, M, N, Ń, P, R, S, Ś, T, W, Z, Ź i Ż (z których niektóre mogą ulec zmiękczeniu, tworząc z nich nowe spółgłoski), a dwuznakami są cz, ch, dz, dź, dż, rz oraz sz.
W niektórych językach, takich jak angielski, litery takie jak y są również uznawane za spółgłoski w niektórych miejscach.
Spółgłoski i samogłoski odpowiadają odrębnym częściom sylaby: Najdźwięczniejsza część sylaby (to znaczy część, którą najłatwiej śpiewać), zwana jądrem sylaby, to zwykle samogłoska, podczas gdy mniej dźwięczne marginesy (zwane nagłos i koda) są zazwyczaj spółgłoskami. Takie sylaby mogą być nazywane CV, V i CVC, gdzie C (od angielskiego consonant) oznacza spółgłoskę, a V (od angielskiego vowel) oznacza samogłoskę. Można argumentować, że jest to jedyny wzorzec występujący w większości języków świata i być może podstawowy wzorzec w każdym z nich. Jednak rozróżnienie między spółgłoską a samogłoską nie zawsze jest wyraźne: w wielu językach świata występują sonanty (spółgłoski sylabiczne) i półsamogłoski.
Jeden niepewny obszar składa się z segmentów nazywanych spółgłoskami półotwartymi. Z jednej strony istnieją segmenty przypominające samogłoski, które same w sobie nie są sylabiczne, ale tworzą dyftongi jako część jądra sylaby, jak i w angielskim wyrazie boil [ˈbɔɪ̯l] (gotować). Z drugiej strony istnieją aproksymanty, które zachowują się podobnie do spółgłosek, ale są artykułowane bardzo podobnie do samogłosek, jak j w wyrazie jeden [ˈjɛd̪ɛn̪] albo y w angielskim wyrazie yes [ˈjɛs]. Niektórzy fonolodzy uznają te oba dźwięki jako podstawową samogłoskę /i/, tak więc angielskie słowo bit byłoby fonemicznie /bit/, beet byłoby /bii̯t/, a yield byłoby /i̯ii̯ld/. Podobnie, foot byłoby /fut/, food byłoby /fuu̯d/, wood byłoby /u̯ud/, a wooed byłoby /u̯uu̯d/ . Jednakże, istnieje (być może alofonicznie) różnica w artykulacji pomiędzy tymi segmentami, przy czym [j] w [ˈjɛs] i [ˈjiʲld], a [w] w [ˈwuʷd] mają trochę więcej ucisku i bardziej określone miejsce artykulacji niż [ɪ] w [ˈbɔɪ̯l], [ˈbɪt] w bit lub [ʊ] z [ˈfʊt].
Innym problematycznym obszarem są sonanty, segmenty artykułowane jako spółgłoski, ale zajmujące jądro sylaby. Znajdują się one w językach takich jak amerykańska odmiana języka angielskiego. W wyrazie church (kościół) fonetycy nie zgadzają się z tym, czy posiada on sonant, /ˈtʃɹ̩tʃ/, czy samogłoskowe r /ˈtʃɝtʃ/, /ˈtʃɝtʃ/: Niektórzy rozróżniają aproksymant /ɹ/ od samogłoski rotycznej /ɝ/, na przykład rural jako /ˈɹɝl/ lub [ˈɹʷɝːl̩]; inni uważają je za pojedynczy fonem, /ˈɹɹ̩l/.
Inne języki używają szczelinowych oraz często drżących segmentów jako sylabiczne jądra. Takie zjawiska występują między innymi w języku czeskim i kilku językach w Demokratycznej Republice Konga i Chinach, w tym w chińskim mandaryńskim. W języku mandaryńskim są one historycznymi alofonami /i/ i są w ten sposób zapisywane w pinyin. Ladefoged i Maddieson nazywają je „samogłoskami szczelinowymi” i mówią, że zwykle można je traktować jako alofony samogłosek. Oznacza to, że fonetycznie są spółgłoskami, ale pod względem fonemicznym zachowują się jak samogłoski.
Wiele języków słowiańskich dopuszcza [r̩] i [l̩] jako jądra sylabiczne. W językach takich jak nuxálk trudno jest stwierdzić, czym jest jądro sylaby lub czy nawet wszystkie sylaby mają jądro. Jeśli pojęcie „sylaby” ma zastosowanie w Nuxalk, słowa takie jak /sx̩s/ (/s̩xs̩/) „tłuszcz foki” mają w sobie sylabiczne spółgłoski. Miyako w Japonii jest podobne, z wyrazami /f̩ks̩/ „budować” i /ps̩ks̩/ „pchać”.
Każda wymawiana spółgłoska wyróżnia się kilkoma cechami fonetycznymi:
Wszystkie polskie spółgłoski można sklasyfikować na podstawie kombinacji tych cech, na przykład „spółgłoska zwarta dwuwargowa dźwięczna” [b]. W takim przypadku pomija się mechanizm przepływu powietrza.
| Dwu- wargowe |
War- gowo- zębowe |
Zębowe | Dzią- słowe |
Zadzią- słowe |
Retro- fleksyjne |
Podnie- bienne |
Miękko- podnie- bienne |
Języcz- kowe |
Gar- dłowe |
Nagło- śniowe |
Krta- niowe | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m̥ m | ɱ | n̥ n | ɳ̊ ɳ | ɲ̊ ɲ | ŋ̊ ŋ | ɴ | ||||||||||
| Zwarte | p b | p̪ b̪ | t d | ʈ ɖ | c ɟ | k ɡ | q ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
| Szczelinowe | ɸ β | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ʜ | ʢ | h ɦ | ||
| Aproksymanty | β̞ | ʋ̥ ʋ | ɹ̥ ɹ | ɻ̊ ɻ | j̊ j | ɰ̊ ɰ | ʔ̞ | ||||||||||
| Drżące | ʙ̥ ʙ | r̥ r | ɽ̊r̥ ɽr | ʀ̥ ʀ | я* | ||||||||||||
| Uderzeniowe | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̥ ɾ | ɽ̊ ɽ | ɢ̆ | ʡ̯ | |||||||||||
| Boczne szczelinowe | ɬ ɮ | ɭ̊˔ ɭ˔ | ʎ̝̊ ʎ̝ | ʟ̝̊ ʟ̝ | |||||||||||||
| Boczne aproksymanty | l̥ l | ɭ̊ ɭ | ʎ̥ ʎ | ʟ̥ ʟ | ʟ̠ | ||||||||||||
| Boczne uderzeniowe | ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ | |||||||||||||
Uwagi:
| Mlaski | Iniektywne | Ejektywne | |||
|---|---|---|---|---|---|
| ʘ | Dwuwargowy | ɓ | Dwuwargowa | ʼ | Na przykład: |
| ǀ | Laminalny dziąsłowy („zębowy”) | ɗ | Dziąsłowa | pʼ | Dwuwargowa |
| ǃ | Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”) | ʄ | Podniebienna | tʼ | Dziąsłowa |
| ǂ | Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”) | ɠ | Miękkopodniebienna | kʼ | Miękkopodniebienna |
| ǁ | Boczny dziąsłowy („lateralny”) | ʛ | Języczkowa | sʼ | Szczelinowa dziąsłowa |
| ʍ | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
| w | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna |
| ɥ | Półotwarta wargowo-podniebienna |
| ɕ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
| ʑ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
| ɧ | Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
| ɫ | Półotwarta boczna zębowa welaryzowana |
Niedawno wymarły język ubyski miał tylko 2 lub 3 samogłoski, ale 84 spółgłoski;[1] język !Xóõ według jednej analizy posiada 87 spółgłosek, a według drugiej 164.[2] Rodzaje spółgłosek używane w różnych językach nie są bynajmniej uniwersalne. Na przykład, w prawie wszystkich językach australijskich brakuje spółgłosek szczelinowych; duży procent języków świata nie posiada głosek dźwięcznych, takich jak [b], [d] czy [ɡ], jako fonemów. Jednak większość języków zawiera jedną lub więcej spółgłoskę szczelinową, przy czym [s] jest najbardziej powszechna oraz jedną lub dwie spółgłoski płynne, przy czym najczęstsza jest [l]. Aproksymant [w] jest również szeroko rozpowszechniony i praktycznie wszystkie języki mają jedną lub więcej spółgłoskę nosową, chociaż w niewielu, takich jak centralny dialekt rotokas, brakuje nawet tych. Ten ostatni język ma najmniejszą liczbę spółgłosek na świecie, zaledwie sześć.
Najczęściej spotykanymi spółgłoskami na świecie są trzy bezdźwięczne spółgłoski zwarte [p], [t], [k] oraz dwie nosowe [m], [n]. Jednak nawet te wspólne pięć nie jest uniwersalne. W kilku językach w okolicach Sahary, w tym arabskim, brakuje [p]. W niektórych językach Ameryki Północnej, takich jak mohawk, brakuje obu [p] i [m] . W języku wichita w Oklahomie i niektórych językach zachodnioafrykańskich, takich jak ijo, brakuje spółgłoski /n/ na poziomie fonemicznym, ale używają go jako alofonu innej spółgłoski (/l/ w przypadku Ijo i /ɾ/ w przypadku Wichita). W kilku językach na wyspie Bougainville i wokół Puget Sound, takich jak makah, brakuje zarówno [m], jak i [n]. W języku nǁng brakuje [t],[a], a w potocznym języku samoańskim brakuje obu [t] i [n].[b] Pomimo 80 rzadko spotykanych spółgłosek w ubyskim, w jego rodzimych słowach brakuje zwykłego /k/, podobnie jak w pokrewnych językach adygejskim i kabardyjskim. Ale z kilkoma wyjątkami, takimi jak xavante i tahitański - które nie mają żadnych spółgłosek dorsalnych - prawie wszystkie inne języki mają co najmniej jedną spółgłoskę miękkopodniebienną: kilka języków, które nie mają prostego [k] zwykle mają spółgłoskę, która jest bardzo podobna. Na przykład cechą północno-zachodniego wybrzeża Pacyfiku jest to, że historyczne *[k] uległo palatalizacji w wielu językach, więc saanicz ma na przykład [tʃ] i [kʷ] ale nie ma zwykłego [k];[3][4] podobnie historyczne *[k] w językach abchasko-adygejskich zostało spalatalizowane do /kʲ/ w Ubykh i /tʃ/ w większości adygejskich dialektów.[5]
W wielu językach najczęstszą spółgłoską w mowie jest [p].[6]
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
