Saartjie Baartman
Sawtche
Hotentocka Wenus
Ilustracja
Portret Saartjie obok instrumentu zwanego goura(inne języki)
Data i miejsce urodzenia

około 1789
Gamtoos (Prowincja Przylądkowa Wschodnia, obecnie RPA)

Data i miejsce śmierci

29 grudnia 1815
Paryż

Saartjie Baartman, prawdziwe imię Sawtche, zwana hotentocką Wenus, urodzona prawdopodobnie w pobliżu rzeki Gamtoos (obecnie Prowincja Przylądkowa Wschodnia w Południowej Afryce) około 1789 roku. Pochodziła z ludu Khoikhoi (khoisan), najstarszego w południowej części Afryki. Zmarła 29 grudnia 1815 roku w Paryżu.

Jej historia, często przytaczana jako przykład, ilustruje sposób, w jaki Europejczycy traktowali w jej czasach osoby uważane za należące do rzekomych „niższych ras[1]. Jest również symbolem nowej, rewindykacyjnej postawy ludów tubylczych dotyczącej odzyskiwania dóbr kultury i szczątków ludzkich znajdujących się w muzeach na całym świecie.

Historia Saartjie Baartman

Pochodząca z dwóch południowoafrykańskich grup etnicznych – Khoikhoi od strony ojca i Buszmenów od strony matki – Sawtche wraz z trzema braćmi i dwiema siostrami była od najmłodszych lat niewolnicą na farmie Burów. Zgodnie z praktyką kolonialną, prawny właściciel nadał jej holenderskie imię Saartjie, będące zdrobnieniem imienia Sarah. Jej prawdziwe nazwisko nie jest znane[2].

W 1807 roku trzy siostry Sawtche stały się przedmiotem wymiany handlowej i zostały wysłane do sąsiedniej farmy, należącej do brata Petera, Hendricka (lub Hendrycka) Caesara, który nabył je w zamian za tytoń i alkohol, dwie popularne wówczas używki kolonialne. Według opowiadań Sawtche, to wtedy wydano ją za mąż za Khoikhoi, z którym miała dwoje dzieci.

„A Pair of Broad Bottoms” (z ang. „Para rubasznych pośladków”) – karykatura Williama Heatha, 1810

W 1810 roku Aleksander Dunlop, chirurg brytyjskiej marynarki wojennej, przy okazji wizyty u rodziny Caesar odkrył nieznaną wówczas Europejczykom morfologię Saartjie: przerost bioder i pośladków (steatopygia) i wystające wargi sromowe (fartuszek hotentocki). Dunlop zbliżał się wtedy do emerytury, co wiązało się ze znacznym spadkiem dochodów. W sprowadzeniu Saartjie do ludzkiego zoo w Europie i wystawianiu jej jako „osobliwego okazu” przedstawicielki skolonizowanych ludów Afryki widział dochodowy interes. Przekonał Hendricka do udziału w takowym przedsięwzięciu i wszyscy troje 7 kwietnia 1810 roku wsiedli na pokład statku HMS Diadem, udającego się do Anglii. Kobieta dobrowolnie uczestniczyła w wyprawie: w zamian za demonstracje swojego ciała i pokazy tańca przy dźwiękach instrumentu zwanego goura, impresario obiecał jej wolność i fortunę[3].

Anglia

Dotarłszy do Londynu we wrześniu 1810 roku, Sawtche została cyrkową atrakcją. Była wystawiana w znajdującej się na kilkumetrowym podwyższeniu estrady klatce, w wynajętej sali Piccadilly Street. Musiała z tej klatki wychodzić pozwalając widowni podziwiać szczegóły swej anatomii, znosząc upokarzające spojrzenia i szyderstwa, była też dotykana przez rozochoconych widzów. W odpowiedzi na nadane jej przez londyńczyków przezwisko fat bum (z ang. „tłusty zadek”) otrzymała wówczas prześmiewczy, aczkolwiek uwodzicielski pseudonim hotentocka Wenus[4].

Towarzystwo Afrykańskie zareagowało pozwaniem Caesara do sądu, oskarżając go o wykorzystywanie, wystawianie w sposób nieprzyzwoity i naruszenie ustawy o zniesieniu handlu niewolnikami w Wielkiej Brytanii z 25 marca 1807 roku[5]. Sawtche w jego obronie oświadczyła jednak, że nie działała pod przymusem. Caesar podawał się wtedy za artystę, a Dunlop sfabrykował umowę (co było najprawdopodobniej wybiegiem prawnym), według której Sawtche miała otrzymywać część zysków ze spektakli – dwanaście gwinei w roku. Trybunał ogłosił wtedy umorzenie sprawy[6]. 9 grudnia 1811 roku, za specjalnym pozwoleniem biskupa Chester, odbył się jej chrzest w katedrze w Manchesterze pod europejskim imieniem Sawtche i nazwiskiem Baartman – być może w odniesieniu do brody zdobiącej Hendricka Caesara: Baartman oznacza w języku afrikaans „brodaty”. Wkrótce potem była nadal wystawiana na północy Anglii i Irlandii[7].

Francja

„Piękna Hotentotka”, satyryczny rysunek ilustrujący modę na ludzkie zoo

Nieprzyzwoite pokazy zaczęły jednak nużyć brytyjską publiczność, co zmusiło Sawtche i jej „opiekunów” do emigracji do Holandii, a we wrześniu 1814 roku do Francji, krajów w których handel niewolnikami nadal był legalny. Tam znów była wyzyskiwana, tym razem przez Henry’ego Taylora, kolejnego organizatora objazdowych występów, następnie przez wystawcę egzotycznych zwierząt o nazwisku Reaux, który pobierał po 3 franki za oglądanie jej i dotykanie w szynkach, po czym stała się obiektem seksualnym (prywatne „belles soirées” dla arystokracji i prostytucja) i popadła w alkoholizm[1].

Sawtche, badana jako przedstawicielka rasy buszmenów, Historia Naturalna Ssaków, tom II, Cuvier, Werner, de Lasteyrie

W marcu 1815, profesor zoologii i dyrektor Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, Étienne Geoffroy Saint-Hilaire zwrócił się z prośbą o możliwość zbadania „cech wyróżniających tę ciekawą rasę”. Uczestnictwo w jarmarcznych widowiskach zostało tymczasowo zastąpione rolą przedmiotu naukowych badań: nago, przed oczyma malarzy i naukowców, wśród nich zoologa i anatomisty porównawczego Georges’a Cuviera. Sprawozdanie kawalera cesarstwa Étienne Geoffroy Saint-Hilaire porównywało jej „przednią część pyska jeszcze obszerniejszą niż u orangutana” i „nadzwyczajny rozmiar pośladków” z wyglądem samic małp lapunder i Mandrillus podczas menstruacji. Mierzona w każdym calu przez całe trzy dni, Saartjie odmawiała jednak odsłonięcia swojego „genitalnego fartucha” (fartuszek hotentocki, zwany też makronimfią), co wprawiało Cuviera we wściekłość[8].

Żyjąca w nędzy i mieszkająca w slumsach Saartjie Baartman umarła piątkowej nocy, 29 grudnia 1815 roku, na zapalenie płuc lub na zdiagnozowaną przez Cuviera podczas autopsji chorobę zapalną, prawdopodobnie ospę, a nawet kiłę[9].

Eksponat

Po wykupieniu ciała Cuvier zlecił wykonanie całkowitego odlewu.

Utrzymując, że Saartjie jest dowodem niższości pewnych ras, w imię postępu ludzkiej wiedzy rozpoczął on wnikliwą analizę jej zwłok. Po dyssekcji mózg, odbyt i narządy płciowe zostały zakonserwowane w słoikach wypełnionych formaliną, po czym Cuvier przeszedł do wyodrębnienia szkieletu i odbudował go całkowicie, kość po kości. W 1817 roku przedstawił wyniki swojej pracy w publikacji Uwagi na temat ciała kobiety znanej w Paryżu jako Hotentocka Wenus w audytorium Académie nationale de médecine[10].

Raport Cuviera pozostaje świadectwem rasizmu i uprzedzeń tamtej epoki: Dziś, kiedy potrafimy odróżniać rasy poprzez szkielet głowy, gdy posiadamy tak liczne zmumifikowane ciała starożytnych Egipcjan, z łatwością możemy się upewnić, że jakikolwiek byłby kolor ich skóry, należeli oni do tej samej rasy ludzi co my; mieli czaszkę i mózg tak samo duże; słowem, nie stanowili wyjątku od tego okrutnego prawa natury, które zdaje się skazywać na wieczną niższość rasy o czaszce zapadłej i spłaszczonej[11]. Cuvier opisał wreszcie Panią Baartman jako dzikuskę wartościową, znającą trzy języki i uzdolnioną muzycznie.

Odlew ciała Sawtche i jej szkielet wystawiane były w galerii antropologii fizycznej utworzonego w 1937 roku paryskiego Musée de l’Homme. Dopiero w 1974 zostały ostatecznie przeniesione do magazynów muzeum (odlew wystawiany był jeszcze przez dwa lata w sali prehistorii)[12]. W 1994, odlew i szkielet opuściły magazyny z okazji prezentacji wystawy Rzeźba etnograficzna XIX wieku, od Hotentockiej Wenus do Tehury Gauguina najpierw w Musée d’Orsay, następnie w Arles[13].

Pogrzeb po latach

Od początku lat czterdziestych pojawiały się sporadyczne prośby RPA o zwrócenie szczątków Sawtche Baartman. W 1994 roku, krótko po zakończeniu apartheidu, lud Khoikhoi zwrócił się z apelem do Mandeli o zażądanie zwrotu szczątków Sawtche, by móc ofiarować jej pogrzeb i przywrócić godność. Mobilizacja obywateli RPA była tak wielka, że Sawtche stała się mitem wielu artystów. Bardzo dużą rolę odegrał w niej wiersz A poem for Sarah Bartman południowoafrykańskiej pisarki Diany Ferrus, opublikowany w 1998 roku[14]. Starania te początkowo spotkały się z odmową władz i naukowców, w imię niezbywalnego dziedzictwa państwa i nauki, jednak po przegłosowaniu 6 marca 2002 roku specjalnej ustawy o restytucji dóbr kultury[15] Francja zwróciła szczątki.

3 maja 2002 roku szczątki Sawtche Baartman zostały uroczyście przywitane na Przylądku. 9 sierpnia 2002 roku (to data symboliczna, Narodowy Dzień Kobiet w RPA), po ekumenicznej ceremonii i oczyszczeniu, zostały złożone na łożu suchych ziół i podpalone, zgodnie z rytuałem ludu, do którego należała. Została pochowana na wzgórzu Vergaderingskop, niedaleko swojej rodzinnej wioski Hankey, w obecności prezydenta Thabo Mbeki, licznych ministrów, oraz szefów społeczności Khoikhoi[16].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b Georges Cuvier : portret kontrowersyjnego naukowca. franceculture.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-27)]. audycja z cyklu Korowód nauki na falach radia France Culture (fr.) 18 listopada 2010
  2. Carole Sandrel: Vénus & hottentote. Sarah Bartman. Perrin, 2010, s. 111. ISBN 2-262-03230-0. (fr.).
  3. Clifton C. Crais, Pamela Scully: Sara Baartman and the Hottentot Venus: A Ghost Story and a Biography. Princeton University Press, 2009, s. 55-57. ISBN 978-0-691-14796-3. (ang.).
  4. Angelique Chrisafis: Paris show unveils life in human zoo. 29-11-2011. s. The Guardian. [dostęp 2015-01-03]. (ang.).
  5. Ustawa ta zabraniała jedynie handlu ludźmi, posiadanie niewolników w Imperium Brytyjskim zostało ostatecznie zniesione w 1843.
  6. Caitlin Davies: The Return of El Negro. Johannesburg: Penguin Books, 2003, s. 68. ISBN 978-0670047932. (ang.).
  7. Sadiah Qureshi. Displaying Sara Baartman, the ‘Hottentot Venus’. „History of Science”. 42 (2), s. 233-257, 06-2004. (ang.). 
  8. Carole Sandrel: Vénus & hottentote. Sarah Bartman. Perrin, 2010, s. 66. ISBN 2-262-03230-0.
  9. Gérard Badou: L'énigme de la Vénus hottentote. Éditions JC Lattès, 2000. ISBN 978-2-7096-2122-9. (fr.).
  10. Sylvie Chalaye, Pascal Blanchard, Éric Deroo, Dominic Thomas, Mahamet Timera: La France noire en textes: Présences et migrations des Afriques, des Amériques et de l'océan indien en France. Paryż: Éditions La Découverte, 2012, s. 185. ISBN 978-2-7071-7470-3. [dostęp 2015-01-01]. (fr.).
  11. Georges Cuvier: Mémoires du Muséum. T. 3. muséum d’histoire naturelle, 1817, s. 259-274. [dostęp 2015-01-01]. (fr.).
  12. Marylène Patou-Mathis: Le sauvage et le préhistorique, miroir de l’homme occidental. Odile Jacob, 2011, s. 211. (fr.).
  13. Yann Le Bihan: Construction sociale et stigmatisation de la „femme noire”. Imaginaires coloniaux et sélection matrimoniale. Harmattan, grudzień 2007, s. 8. ISBN 978-2-296-04621-4. (fr.).
  14. Carole Sandrel, op. cit., p. 102
  15. Ustawa n°2002-323 z 6 marca 2002 dotycząca zwrócenia przez Francję Afryce Południowej szczątków Saartjie Baartman. www.legifrance.gouv.fr. [dostęp 2015-01-19]. (fr.).
    • Sénat : Propozycja ustawy n° 114 (2001-2002) ; Raport Philippe’a Richerta, w imieniu komisji spraw kultury, n° 177 (2001-2002); Debata i przyjęcie 29 stycznia 2002
    • Zgromadzenie Narodowe: Propozycja ustawy n° 3561 ; Raport Jeana Le Garrec, w imieniu komisji spraw kultury, n° 3563 ; debata i przyjęcie 21 grudnia 2002
  16. Carole Sandrel, op. cit., p. 14



Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się