Sałata (LactucaL.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje w zależności od ujęcia ok. 60 lub ponad 100 gatunków. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione na półkuli północnej oraz w Afryce na półkuli południowej. W Polsce rodzaj reprezentowany jest przez rośliny uprawiane lub introdukowane.
Najważniejszą rośliną użytkową w obrębie rodzaju jest sałata siewnaL. sativa, która w licznych odmianach uprawnych jest popularnie uprawiana i spożywana na całym świecie, a zwłaszcza w Azji, Europie i w Ameryce Północnej i Środkowej. Jadalna jest także sałata indyjska L. indica. Jako roślina lecznicza wykorzystywana była sałata jadowitaL. virosa.
Rozmieszczenie geograficzne
Sałata tatarska
Zasięg rodzaju jest rozległy – obejmuje niemal całą Amerykę Północną (na południe po Haiti i południowy Meksyk), Afrykę, Europę i Azję sięgając na południowym wschodzie po Nową Gwineę[4]. Centra największego zróżnicowania rodzaju stanowią Azja (51 gatunków) i Afryka (43 gatunki)[5]. W Ameryce Północnej występuje 10 gatunków[6], a w Europie ok. 30[7].
W Polsce wszystkie gatunki z tego rodzaju rosną introdukowane przez człowieka. Zadomowionymi antropofitami są dwa gatunki, z przejściowo dziczejące są trzy kolejne. Sałata siewna jest uprawiana. W niektórych źródłach do rangi gatunku podnoszone są głąbiki krakowskie jako sałata krakowska Lactuca cracoviensis[8].
sałata krakowska (głąbik) Lactuca cracoviensis Sawicz. – gatunek uprawiany, w innych ujęciach jako sałata łodygowa uznawany za jedną z klas odmian sałaty siewnej
W szerokim ujęciu rodzaju zaliczany jest tu także występujący naturalnie w Polsce sałatnik leśnyMycelis muralis[8] jako Lactuca muralis[4].
Morfologia
Pokrój
Rośliny roczne i dwuletnie[6], rzadziej byliny i półkrzewy o zdrewniałych nasadach pędów[9]. Osiągają od kilkunastu cm do ponad 4,5 m wysokości[6]. Łodyga zwykle jest pojedyncza, prosto wzniesiona, rozgałęziona na całej długości lub tylko w górnej części. Pędy są nagie lub owłosione, czasem szczeciniasto[6].
Odziomkowe i łodygowe, siedzące i ogonkowe, o bardzo różnych kształtach blaszki – od nitkowatych i równowąskich, przez lancetowate, jajowate do zaokrąglonych. Blaszki są całobrzegie, ząbkowane lub klapowane[6].
Tylko języczkowe zebrane w koszyczki, a te w wiechy lub podbaldachy, rzadko rozwijają się pojedynczo. Okrywy tworzone są przez kilka lub kilkanaście listków ułożonych w dwóch rzędach. Osiągają 2–5 mm średnicy (rzadko więcej) i mają kształt walcowaty lub dzwonkowaty. Dno kwiatostanu jest wypukłe, bez plewinek i włosków, dołeczkowane. Kwiaty w koszyczkach występują w liczbie kilku do kilkudziesięciu, są koloru żółtego, niebieskiego, fioletowego lub białawego[6].
Niełupki wydłużone, eliptyczne, mniej lub bardziej spłaszczone, z wyraźnym dzióbkiem i żebrami (w liczbie od 1 do 9 po obu stronach). Puch kielichowy złożony z włosków białych, pierzastych i trwałych[6].
Systematyka
Sałata siewnaSałata siewna w czasie kwitnieniaKwiaty sałaty solnej
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podplemienia Lactucinae z plemienia Cichorieae, podrodziny Cichorioideae z rodziny astrowatychAsteraceae[10].
O ile monofiletyzm podplemienia jest generalnie potwierdzony[11] (konieczne było wyłącznie z niego niektórych gatunków i rodzajów[5]), o tyle ujęcie rodzaju Lactuca wciąż jest przedmiotem kontrowersji[9][12][5]. Wiadomo, że na pewno błędne były bardzo szerokie ujęcia rodzaju, np. George'a Benthama z XIX wieku, bowiem zaliczał on do rodzaju gatunki współcześnie klasyfikowane do różnych podplemion (także Crepidinae i Hyoseridinae)[5]. W wąskich ujęciach rodzaju zaliczanych jest do niego ok. 50–70 gatunków, a w szerszych ponad 100. Wnioski z analiz filogenetycznych bazujących na badaniach molekularnych dotyczą wciąż tylko części gatunków tradycyjnie tu zaliczanych[5].
Roślina jadalna: Sałata siewnaL. sativa spożywana jest jako warzywo liściowe. Wyhodowana została z sałaty kompasowejL. serriola i uprawiana była już co najmniej 4 tys. lat temu w Starożytnym Egipcie[5]. Roślina uważana była przez nich za afrodyzjak. Pliniusz Starszy wymieniał 11 odmian uprawnych sałaty[7]. Współcześnie jest bardzo wiele, łączonych w 7 grup[5]. Innym warzywem z tego rodzaju jest sałata indyjska L. indica, której spożywane są także liście[7].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcLactuca L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-16].
↑ abcdefgWei, Z., Zhu, SX., Van den Berg, R.G. et al.. Phylogenetic relationships within Lactuca L. (Asteraceae), including African species, based on chloroplast DNA sequence comparisons. „Genet Resour Crop Evol”. 64, s. 55–71, 2017. DOI: 10.1007/s10722-015-0332-5.
↑ abcdefgJohn L. Strother: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
↑ abcdDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 499, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abcZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 105, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑ abZhu Shi & Norbert Kilian: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
↑Genus Lactuca L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-09-16].
↑Ze-Huan Wang, Hua Peng, Norbert Kilian. Molecular Phylogeny of the Lactuca Alliance (Cichorieae Subtribe Lactucinae, Asteraceae) with Focus on Their Chinese Centre of Diversity Detects Potential Events of Reticulation and Chloroplast Capture. „PlosONE”. 8(12): e82692, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0082692.
↑Mei Jiang, Yuning Li, Haimei Chen, Bin Wang, Chang Liu. Comparative and phylogenetic analysis of the complete chloroplast genome sequences of Lactuca raddeana and Lactuca sativa. „Mitochondrial DNA Part B Resources”. 6, 2021. DOI: 10.1080/23802359.2021.1911700.
.jpg)
.jpg)
