Słonecznik (HelianthusL.) – rodzaj roślin z rodzinyastrowatych. Obejmuje ponad 50 gatunków[4]. Występują one naturalnie w Ameryce Północnej na obszarze od Kanady po południowy Meksyk. Poza tym rozprzestrzenione zostały na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów równikowych[4]. W naturze rośliny te rosną na suchych lub wilgotnych siedliskach w obrębie prerii, formacji zaroślowych i leśnych[5]. W Polsce introdukowane i zadomowione już rosną trzy gatunki: słonecznik bulwiasty (topinambur) H. tuberosus, słonecznik dziesięciopłatkowyH. decapetalus i słonecznik jaskrawyH. × laetiflorus[6]. Kilka dalszych jest uprawianych, w tym zwłaszcza słonecznik zwyczajnyH. annuus[6]. Niejasny jest stopień zadomowienia w Polsce słonecznika olbrzymiego H. giganteus, który odkryty został w 2016 roku zdziczały na przydrożu w Połańcu[7].
Słonecznik zwyczajny jest ważną ekonomicznie rośliną oleistą – jego nasiona zawierają 25–32% tłuszczów. Jest też rośliną jadalną, ozdobną i wykorzystywaną leczniczo. Jadalnych bulw dostarcza słonecznik bulwiasty. Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[8].
Nazwa naukowa rodzaju nawiązuje do kształtu koszyczków i utworzona została z greckich słów helios znaczącego słońce i anthos znaczącego kwiat[9].
Morfologia
Pokrój
Rośliny jednoroczne i byliny o łodygach wyprostowanych[9], grubych i sztywnych[10], czasem płożących i podnoszących się, osiągających od kilku cm do 3 m, rzadko nawet 5 m wysokości. Pędy są zwykle rozgałęzione w górnej części[9].
Pojedyncze, łodygowe i odziomkowe. Ulistnienie naprzeciwległe lub skrętoległe, albo też takie i takie – skrętoległe w górze pędu i naprzeciwległe w dolnej jego części. Liście ogonkowe lub siedzące. Blaszka często trójkątna, ale też równowąska, lancetowata do jajowatej, o nasadzie sercowatej do zbiegającej. Użyłkowanie rzadko jednożyłkowe, najczęściej od nasady odchodzą trzy główne wiązki przewodzące. Liście są całobrzegie lub piłkowane, rzadko klapowane, na powierzchni nagie lub owłosione, często ogruczolone (lepkie)[9].
Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub w większej liczbie, zebrane w baldachogroniaste, wiechowate lub kłosowate kwiatostany złożone. Okrywy najczęściej półkuliste, czasem walcowate lub dzwonkowate o średnicy od 0,5 do 4 cm, a u odmian uprawnych do ponad 20 cm. Listki na okrywach ułożone są zwykle w dwóch lub trzech rzędach, są trwałe. Dno kwiatostanowe płaskie lub słabo wypukłe, z plewinkami. Brzeżnych, bezpłodnych kwiatów języczkowych jest od 5 do kilkudziesięciu, u odmian uprawnych czasem znacznie ponad 100, i ich korona jest żółta. Obupłciowych i płodnych kwiatów rurkowych wewnątrz koszyczka jest u form dzikich od kilkunastu do ponad 100, a u odmian uprawnych i znacznie ponad tysiąc. Ich korony są żółte i czerwonawe, zwłaszcza w części szczytowej. Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 5[9].
Niełupki stożkowate, mniej lub bardziej spłaszczone, nagie lub owłosione. Puchu kielichowego brak lub szybko odpada i składa się on z dwóch–trzech lancetowatych i ościstych łusek o długości do 5 mm i kilku drobniejszych (poniżej 2 mm)[9].
Taksonomia w obrębie rodzaju jest bardzo kłopotliwa ze względu na dużą plastyczność fenotypową tych roślin, dużą łatwość i częstość tworzenia mieszańców oraz występowanie poliploidyzacji. Niektóre utrwalone mieszańce mają uznaną rangę taksonomiczną (np. Helianthus verticillatus i Helianthus × laetiflorus), ale wiele mieszańców nie jest opisywanych pod odrębnymi nazwami[9].
Wykaz gatunków
Helianthus agrestis Pollard
Helianthus × alexidis B.Boivin
Helianthus × ambiguus (Torr. & A.Gray) Britton
Helianthus angustifolius L. – słonecznik wąskolistny
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcHelianthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-22].
↑Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 360. ISBN 0-333-74890-5.
↑ abZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 92, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑MarcinM.NobisMarcinM. i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21 [dostęp 2023-06-08].
↑David J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 427, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abcdefgEdward E. Schilling: Helianthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-22].
↑GeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
↑Genus Helianthus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-21].