Prusy Wschodnie
Provinz Ostpreußen
1772–1829
1878–1945
Flaga
Herb Prus Wschodnich
Flaga Herb
Hymn: Ostpreußenlied
(Hymn Prus Wschodnich)
Położenie Prus Wschodnich
Język urzędowy

niemiecki

Stolica

Królewiec

Typ państwa

Prowincja pruska

Zależne od

1772–1871 Prusy
1871–1918 Cesarstwo Niemieckie
1919–1933 Republika Weimarska
1933–1945 III Rzesza

Głowa terytorium

Gauleiter Erich Koch

Powierzchnia
 • całkowita


36 991,71 km²

Liczba ludności (1939)
 • całkowita 


2 488 122

Data powstania

1772

Data likwidacji

1945

Mapa Prus Wschodnich

Prusy Wschodnie (niem. Provinz Ostpreußen) – część Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Prowincja Prusy Wschodnie powstała po I rozbiorze Polski. Stolicą prowincji był Królewiec. W maju 1939 roku prowincja miała powierzchnię 36 991,71 km² i liczyła 2 488 122 mieszkańców.

Zmiany terytorialne

Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk, Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 r. unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823 r. Po I wojnie światowej od Prus Wschodnich odłączono na mocy traktatu wersalskiego okręg działdowski (niem. Soldau), przyłączając go do Polski, oraz tzw. Okręg Kłajpedy, który przeszedł pod władanie Ligi Narodów, a w roku 1923 został anektowany przez Litwę. Do Prus Wschodnich przyłączono natomiast wschodnią część Prus Zachodnich, pozostałą we władaniu niemieckim po utworzeniu polskiego województwa pomorskiego, czyli tzw. polskiego korytarza. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przeprowadzono ponadto plebiscyt w południowej części Prus Wschodnich (Warmia, Mazury i Powiśle) w sprawie przynależności tych ziem do Polski lub Niemiec (choć oficjalnie wybierano między „Polską” a „Prusami”). 97,8 procenta oddanych głosów padło wówczas na Prusy, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin.

Na mocy układu poczdamskiego z 1945 r. Prusy Wschodnie zostały podzielone między Polskę (Warmia i Mazury) a ZSRR, przy czym Okręg Kłajpedy, zajęty przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1939 r., ponownie przeszedł we władanie Litwy.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego rosyjska część byłych Prus Wschodnich (obwód królewiecki) stała się eksklawą Federacji Rosyjskiej.

Podział administracyjny Prus Wschodnich w dniu 31 grudnia 1937

Stolica: Königsberg (Królewiec)

W latach 1939–1945 częściami Prus Wschodnich były również rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau) oraz „trójkąt suwalski”, a w latach 1941–1945 również rejencję zachodniopruską włączono zaś do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Szczegółowe podziały administracyjne rejencji znajdują się w poszczególnych opisach tych rejencji.

Demografia, warunki naturalne, gospodarka i wojsko

Podział językowy Prus Wschodnich na niemieckiej mapie z 1880. Zielony – przewaga polskiego lub mazurskiego, czerwony – przewaga niemieckiego

Obszar Prus Wschodnich pokrywały w większości tereny rolnicze (pola uprawne 51%, łąki i pastwiska 23%), ze stosunkowo niewielkim udziałem obszarów leśnych (18%, wobec średniej dla całych Prus 23%)[1]. Prusy Wschodnie cechował najzimniejszy klimat spośród wszystkich części Niemiec.

Prowincję zamieszkiwała głównie ludność niemieckojęzyczna, na Mazurach i Warmii występował stosunkowo duży (25–50%) odsetek ludności polskojęzycznej. Według szacunków w roku 1939 Prusy Wschodnie zamieszkiwało około 400 tys. osób deklarujących język polski jako główny[2]. W badaniach uwzględniono jednak język, nie zaś narodowość i pochodzenie. Nad dolnym Niemnem zamieszkiwała ludność litewska – około 15-18 tysięcy w 1933 roku[a][2]. We wschodniej części przeważali wyznawcy protestantyzmu (do 90% ludności), na zachodzie, a szczególnie na Warmii, większość stanowili katolicy[2].

Prusy Wschodnie cechowały niski poziom przyrostu naturalnego (niższy niż w pozostałych prowincjach Prus, czy w krajach sąsiednich) i jedna z najniższej gęstości zaludnienia w Niemczech, wynikająca głównie ze słabego poziomu rozwoju ekonomicznego tych terenów. Duża część ludności pracowała w rolnictwie (42,2% w 1931 roku), podczas gdy w przemyśle tylko 21,6% (w tym czasie średnia dla Niemiec wynosiła 39%)[2].

Prowincja miała charakter wybitnie rolniczy, odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy o kilkanaście procent[3][4][5][6] w porównaniu do Cesarstwa Niemieckiego. Słabo rozwinięta w porównaniu z resztą kraju była sieć kolejowa (55 km/1000 km², wobec średniej 83 km/1000 km² dla Cesarstwa Niemieckiego)[7].

W Prusach Wschodnich znajdowały się najdalej na północ wysunięte miasto Niemiec – Memel, oraz najdalej na wschód wysunięte miasto Niemiec – Schirwindt.

Na terytorium prowincji znajdowały się 3 twierdze: Königsberg, Pillau i Memel[8].

W czasach Cesarstwa Niemieckiego prawie całą powierzchnię Prus Wschodnich obejmowały I Korpus Armijny z siedzibą w Królewcu, oraz XX Korpus Armijny z siedzibą w Olsztynie.

Demografia prowincji Prusy Wschodnie
Rok Liczba ludności Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców (miasta) Odsetek osób wyznania ewangelickiego Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego Odsetek osób wyznania mojżeszowego Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie Odsetek osób zatrudnionych w handlu i transporcie Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, hodowli zwierząt i rybołówstwie Przyrost naturalny
1875[3] 1 856 421 22% 86% 13% 0,8% 16% 6% 68% 8‰
1895[4] 2 006 089 brak danych 86% 13% 0,7% 22% 8% 70% 15‰
1910[5] 2 064 175 33% 84% 14% 0,6% 22%[b] 10%[b] 68%[b] 13‰[c]
1939[d][6] 2 186 314 61% 83% 15% 0,13%[e] 28% 13% 42% 13‰

Nadprezydenci Prus Wschodnich (1765–1945)

Krainy historyczne Prus Wschodnich na mapie sprzed 1945 roku: Ermland – Warmia, Oberland – Prusy Górne, Masuren – Mazury, Natangen – Natangia, Samland – Sambia
Prusy Wschodnie w 1939 r.
Lata urzędowania Nadprezydent Lata życia
1765–1781 Johann Friedrich von Domhardt(inne języki) 1712–1781
1791–1814 Friedrich Leopold von Schrötter 1743–1815
1815–1824 Hans Jakob von Auerswald(inne języki) 1757–1833
1824–1842 Heinrich Theodor von Schön 1773–1856
1842–1848 Carl Wilhelm Boetticher 1791–1868
1848–1849 Rudolf von Auerswald 1795–1866
1849–1850 Eduard Heinrich Flottwell (jako pełniący obowiązki) 1786–1865
1850–1868 Franz August Eichmann(inne języki) 1793–1879
1869–1882 Karl Wilhelm Heinrich Georg von Horn 1807–1889
1882–1891 Albrecht Heinrich Carl von Schlieckmann 1835–1891
1891–1895 Udo Graf zu Stolberg-Wernigerode 1840–1910
1895–1901 Wilhelm Otto Albrecht Graf von Bismarck-Schönhausen 1852–1901
1901–1903 Hugo Samuel Louis Erdmann Reginald Freiherr von Richthofen 1842–1904
1903–1907 Friedrich Ludwig Elisa von Moltke 1852–1927
1907–1914 Ludwig Hubert von Windheim 1857–1935
1914–1916 Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe 1868–1944
1916 – 21 stycznia 1918 Friedrich Wilhelm Bernhard von Berg-Markienen 1866–1939
11 lutego 1918 – 1919 Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe
1919–1920 August Winnig 1878–1956
1920–1932 Ernst Siehr 1869–1945
1932–1933 Wilhelm Kutscher 1876–1962
1933–1945 Erich Koch (jako gauleiter) 1896–1986

Od 3 grudnia 1829 do 1 kwietnia 1878 Prusy Wschodnie były połączone z Prusami Zachodnimi.

Wykaz miast (stan na 1 grudnia 1905)

Herb Miasto Nazwa niem. 1905 Ludność 1905 Rejencja 1905 Powiat 1905 Obecna przynależność państwowa
Alembork Allenburg 1653 królewiecka welawski (Wehlau) Rosja
Barciany Barten 1355 królewiecka kętrzyński (Rastenburg) Polska
Barczewo Wartenburg 4436 olsztyńska olsztyński (Allenstein-Land) Polska
Bartoszyce Bartenstein 7071 królewiecka frydlandzki (Friedland) Polska
Biała Piska Bialla 1980 olsztyńska piski (Johannisburg) Polska
Biskupiec Bischofsburg 5246 olsztyńska reszelski (Rößel) Polska
Bisztynek Bischofstein 3165 olsztyńska reszelski (Rößel) Polska
Braniewo Braunsberg 12 999 królewiecka braniewski (Braunsberg) Polska
Cynty Zinten 3488 królewiecka świętomiejski (Heiligenbeil) Rosja
Darkiejmy Darkehmen 3558 gąbińska darkiejmski (Darkehmen) Rosja
Dąbrówno Gilgenburg 1594 olsztyńska ostródzki (Osterode) Polska
Dobre Miasto Guttstadt 4634 królewiecka lidzbarski (Heilsberg) Polska
Domnowo Domnau 1815 królewiecka frydlandzki (Friedland) Rosja
Działdowo Soldau 4187 olsztyńska nidzicki (Neidenburg) Polska
Ełk Lyck 12 397 olsztyńska ełcki (Lyck) Polska
Frombork Frauenburg 2562 królewiecka braniewski (Braunsberg) Polska
Frydland Friedland 2776 królewiecka frydlandzki (Friedland) Rosja
Gąbin Gumbinnen 14 196 gąbińska gąbiński (Gumbinnen) Rosja
Gierdawy Gerdauen 3001 królewiecka gierdawski (Gerdauen) Rosja
Giżycko Lötzen 6551 olsztyńska giżycki (Lötzen) Polska
Gołdap Goldap 8409 gąbińska gołdapski (Goldap) Polska
Górowo Iławeckie Landsberg 2415 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau) Polska
Iławka Preußisch Eylau 3258 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau) Rosja
Jeziorany Seeburg 2955 olsztyńska reszelski (Rößel) Polska
Kętrzyn Rastenburg 11 889 królewiecka kętrzyński (Rastenburg) Polska
Kłajpeda Memel 20 685 królewiecka kłajpedzki (Memel) Litwa
Królewiec Königsberg 223 770 królewiecka Królewiec-Miasto (Königsberg-Stadt) Rosja
Krzyżbork Kreuzburg 1666 królewiecka iławecki (Preußisch Eylau) Rosja
Labiawa Labiau 4512 królewiecka labiawski (Labiau) Rosja
Lidzbark Warmiński Heilsberg 6042 królewiecka lidzbarski (Heilsberg) Polska
Mikołajki Nikolaiken 2287 olsztyńska mrągowski (Sensburg) Polska
Miłakowo Liebstadt 2102 królewiecka morąski (Mohrungen) Polska
Miłomłyn Liebemühl 2441 olsztyńska ostródzki (Osterode) Polska
Młynary Mühlhausen 2304 królewiecka pasłęcki (Preußisch Holland) Polska
Morąg Mohrungen 4122 królewiecka morąski (Mohrungen) Polska
Mrągowo Sensburg 5838 olsztyńska mrągowski (Sensburg) Polska
Nidzica Neidenburg 4736 olsztyńska nidzicki (Neidenburg) Polska
Nordenbork Nordenburg 2291 królewiecka gierdawski (Gerdauen) Rosja
Olecko Marggrabowa 5021 gąbińska olecki (Oletzko) Polska
Olsztyn Allenstein 27 422 olsztyńska Olsztyn-Miasto (Allenstein-Stadt) Polska
Olsztynek Hohenstein 2768 olsztyńska ostródzki (Osterode) Polska
Orneta Wormditt 5593 królewiecka braniewski (Braunsberg) Polska
Orzysz Arys 1905 olsztyńska piski (Johannisburg) Polska
Ostróda Osterode 13 948 olsztyńska ostródzki (Osterode) Polska
Pasłęk Preußisch Holland 4910 królewiecka pasłęcki (Preußisch Holland) Polska
Pasym Passenheim 2084 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg) Polska
Pieniężno Mehlsack 4042 królewiecka braniewski (Braunsberg) Polska
Pilkały Pillkallen 4290 gąbińska pilkalski (Pillkallen) Rosja
Piława Pillau 7377 królewiecka rybacki (Fischhausen) Rosja
Pisz Johannisburg 3827 olsztyńska piski (Johannisburg) Polska
Ragneta Ragnit 4908 gąbińska ragnecki (Ragnit) Rosja
Reszel Rößel 4363 olsztyńska reszelski (Rößel) Polska
Rybaki Fischhausen 2608 królewiecka rybacki (Fischhausen) Rosja
Ryn Rhein 1923 olsztyńska giżycki (Lötzen) Polska
Sępopol Schippenbeil 2369 królewiecka frydlandzki (Friedland) Polska
Srokowo Drengfurth 1503 królewiecka kętrzyński (Rastenburg) Polska
Stołupiany Stallupönen 5273 gąbińska stołupiański (Stallupönen) Rosja
Szczytno Ortelsburg 5076 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg) Polska
Szyrwinta Schirwindt 1302 gąbińska pilkalski (Pillkallen) Rosja
Świętomiejsce Heiligenbeil 4733 królewiecka świętomiejski (Heiligenbeil) Rosja
Tapiewo Tapiau 5118 królewiecka welawski (Wehlau) Rosja
Tylża Tilsit 37 148 gąbińska Tylża-Miasto (Tilsit-Stadt) Rosja
Welawa Wehlau 5322 królewiecka welawski (Wehlau) Rosja
Węgorzewo Angerburg 5821 gąbińska węgorzewski (Angerburg) Polska
Wielbark Willenberg 2382 olsztyńska szczycieński (Ortelsburg) Polska
Wystruć Insterburg 28 902 gąbińska Wystruć-Miasto (Insterburg-Stadt) Rosja
Zalewo Saalfeld 2587 królewiecka morąski (Mohrungen) Polska

Największe miasta

Zamek krzyżacki w Królewcu (przed 1900)

Populacja największych miast prowincji w latach 1890 i 1925 oraz ich współczesna przynależność państwowa:

miasto pop. 1890 rejencja
(1890)
pop. 1925 rejencja
(1925)
źródło 2014
1. Królewiec 161,666 królewiecka 279,926 królewiecka [9] Rosja
2. Elbląg [f] 67,878 zachodniopruska [10] Polska
3. Tylża 24,545 gąbińska 50,834 gąbińska [11] Rosja
4. Wystruć 22,227 gąbińska 39,311 gąbińska [12] Rosja
5. Olsztyn 19,375 królewiecka 38,105 olsztyńska [13] Polska
6. Memel 19,282 królewiecka [g] [14] Litwa
7. Malbork [f] 21,039 zachodniopruska [15] Polska
8. Gąbin 12,207 gąbińska 19,002 gąbińska [16] Rosja
9. Ostróda 9,410 królewiecka 16,482 olsztyńska [17] Polska
10. Ełk 9,981 gąbińska 15,159 olsztyńska [18] Polska
11. Braniewo 10,351 królewiecka 13,893 królewiecka [19] Polska
12. Rastembork 7,304 królewiecka 13,859 królewiecka [20] Polska
13. Kwidzyn [f] 13,721 zachodniopruska [21] Polska

Zobacz też

Uwagi

  1. Przed 1920 rokiem i po 1939 roku, gdy do Prus należał okręg Kłajpedy, liczba ludności litewskiej była szacowana na 120 tys. [1].
  2. a b c Dane z roku 1907.
  3. Dane z roku 1912.
  4. Dane na dzień 1.05.1939, bez okręgu Kłajpedy.
  5. Klasyfikowani jako Żydzi według ustaw norymberskich.
  6. a b c Wówczas w granicach Prus Zachodnich.
  7. Wówczas w granicach Litwy.

Przypisy

  1. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 21.
  2. a b c d Jan Dylik: Ziemie Powracające. Warszawa: Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, 1942, s. 15–19, seria: Biblioteka Ziem Zachodnich.
  3. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1880. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1880, s. 1,6,13,15,16.
  4. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1900. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1900, s. 1,4,8–9,11.
  5. a b Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 1,5,9,18–19,20.
  6. a b Statistischen Reichsamt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1942. Berlin: Verlag für Sozialpolitik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt, 1942, s. 1,5,9,18–19,20.
  7. Kaiserlichen Statistischen Amt: Statistisches Jahrbuch fur das Deutsche Reich 1914. Berlin: von Puttkammer & Muhlbrecht, 1914, s. 58.
  8. Provinz OstpreußenBundesstaaten, Städte und Kolonien des Deutschen Reiches (Kaiserreich), Schiffe der Kaiserlichen Marine, Kronländer und Städte Österreich-Ungarns, Kantone der Schweiz und die Reichseinigungskriege 1864, 1866 und 1870/71 in zeitgenössischen Texten und Bildern. [online], deutsche-schutzgebiete.de, 6 lipca 2017 [dostęp 2022-12-08] (niem.).
  9. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  10. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16] (niem.).
  11. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-06] (niem.).
  12. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-04] (niem.).
  13. Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Stadt und Landkreis Allenstein [online], verwaltungsgeschichte.de:80 [dostęp 2018-07-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  14. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-02-12] (niem.).
  15. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-18] (niem.).
  16. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-05] (niem.).
  17. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24] (niem.).
  18. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-10] (niem.).
  19. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-19] (niem.).
  20. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-15] (niem.).
  21. Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-16] (niem.).

Bibliografia

  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.

Linki zewnętrzne

  • Podział Prus Wschodnich
  • Prusy Wschodnie na niemieckiej mapie turystycznej. lima-wiederladetechnik.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-27)].

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się