Popiół i diament – polski
dramat filmowy z
1958 roku w reżyserii
Andrzeja Wajdy, zrealizowany na podstawie powieści
Jerzego Andrzejewskiego pod
tym samym tytułem.
Akcja filmu toczy się w 1945 roku, tuż po zakończeniu II wojny światowej. Jego głównym bohaterem jest były żołnierz Armii Krajowej (AK), Maciek Chełmicki, który działając w podziemiu antykomunistycznym otrzymuje rozkaz likwidacji Szczuki, lokalnego sekretarza Polskiej Partii Robotniczej. Z biegiem czasu u Chełmickiego pojawia się coraz więcej wątpliwości.
Wajda, przekładając na język filmu literacki pierwowzór Andrzejewskiego, zmienił zasadniczo sens utworu. Filmowy Popiół i diament nie jest wyrazem propagandy komunistycznej, przeciwnie – jego wiodącym tematem są rozważania nad tragicznym losem partyzantów z powojennego podziemia niepodległościowego. Po ponadtrzymiesięcznych zdjęciach film otrzymał od władz pozwolenie na rozpowszechnianie jedynie dzięki wstawiennictwu samego Andrzejewskiego. Chociaż nie został dopuszczony do konkursu głównego na festiwalu filmowym w Cannes, to na festiwalu w Wenecji nagrodzono go nagrodą FIPRESCI.
Popiół i diament spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem krytyków zarówno w Polsce, jak i za granicą. Pomimo tego, że film skłaniał do dwuznacznych interpretacji, spowodował zarówno radykalny atak marksistowskich krytyków, a po latach – w początkach okresu transformacji – także krytykę ze strony ówczesnych publicystów, w powszechnej opinii zasłużył na miano arcydzieła polskiej szkoły filmowej. Odnajdywano w nim nawiązania do romantyzmu i symbolizmu, ekspresjonistyczną wizję świata oraz portret polskiej młodzieży okresu wojny. Po zagraniu roli w tym filmie, Zbigniew Cybulski był wielokrotnie porównywany do amerykańskiego symbolu buntu młodego pokolenia, aktora Jamesa Deana.