Podejźrzon (Botrychium Sw.) – rodzaj roślin z rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae). W szerokim ujęciu obejmuje ok. 50[4], 56[5] lub 63[2] gatunki. Bywa rozdzielany na 4[2] lub 5[6] rodzajów i wówczas do Botrychiumsensu stricto zalicza się 35 gatunków[6][2]. Zasięg występowania rodzaju jest rozległy (zarówno w szerokim, jak i w wąskim ujęciu[6]) – są to rośliny niemal kosmopolityczne, jednak z reguły rzadko spotykane[7]. Rośliny naziemne lub rozwijające się w szczelinach skał[8], zasiedlają najczęściej tereny leśne i zbiorowiska trawiaste[9]. Mają mięsiste kłącza i obligatoryjnie zależne są od mykoryzy[7]. Ze względu na oryginalny pokrój i rzadkość występowania uważane były w wielu społecznościach za rośliny magiczne, zwłaszcza podejźrzon księżycowyB. lunaria[7]. Gatunek ten wykorzystywany był także jako roślina lecznicza. Jego młode pędy spożywane były w Azji jako warzywo (Maorysi na Nowej Zelandii podobnie spożywali pędy B. australe)[4].
Rozmieszczenie geograficzne
Rośliny te są niemal kosmopolityczne, z centrum zróżnicowania w Ameryce Północnej (gdzie rośnie ich ok. 30 gatunków[9]) oraz we wschodniej Azji (w Chinach 12 gatunków[8])[7]. W Europie rośnie 7 gatunków[10], z czego 6 w Polsce[11]. Związane są z obszarami na wyższych szerokościach geograficznych lub wysokościach nad poziomem morza[9], zwłaszcza w strefie międzyzwrotnikowej występują na obszarach górskich[12].
Mięsisty, bezzieleniowy, rozwija się pod ziemią jako myko-heterotrof (pasożytując na grzybach)[4]. Ma kształt szerokojajowaty o długości 1–10 mm i szerokości 1–3 mm, nie rozgałęzia się[9].
Kłącze podziemne krótkie, rosnące prosto ku górze, o średnicy do 5 mm[9], nagie lub pokryte długimi włoskami[8], bez łusek[10], rozmnóżek na nim brak lub są drobne, kulistawe[8][9]. Korzenie rzadko rozgałęzione, żółtawe do czarnych, o średnicy 0,5–2 mm, gładkie lub korkowaciejące na brzegach[8][9]. Z kłącza co roku wyrasta pojedynczy liść (rzadko dwa[8]) podzielony na część asymilacyjną (płonną) i zarodnionośną (płodną), przy czym obie są mniej lub bardziej podzielone, rzadko blaszka jest pojedyncza[10]. Wspólny odcinek dla obu części liścia jest gruby, zwykle mięsisty, nagi lub owłosiony[8]. Blaszka asymilacyjna o kształcie od równowąskiego do podługowatego i trójkątnego, pojedyncza do 5-krotnie złożonej pierzasto, o długości od 4 do 25 cm i szerokości od 1 do 35 cm[9]. Poszczególne odcinki liścia rozpostarte lub wzniesione, kształtu od równowąskiego, poprzez lancetowaty do wachlarzowatego. Całobrzegie lub na brzegu ząbkowane albo postrzępione[9]. Wiązki przewodzące nie łączą się ze sobą, rozwidlają się dychotomicznie[10] i układają się równolegle, łukowato, rozchodzą się wachlarzowato lub pierzasto[9]. Część zarodnionośna oddziela się od wspólnego trzonu na różnej wysokości – tuż przy powierzchni ziemi lub wyżej, od nasady blaszki liścia asymilacyjnego. Jest pojedynczo do trzykrotnie podzielona. Zarodnie rozwijają się w dwóch szeregach wzdłuż brzegów odcinków tej części liścia. Są siedzące do krótkoszypułkowych, kulistawe, nagie, otwierają się pękając poprzeczną szczeliną[8].
Rodzaj podejźrzon Botrychium jest jednym z kilku wyróżnianych w obrębie rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae), przy czym tradycyjnie wyróżnia się ich cztery[4][12], ale w przypadku podzielenia Botrychium na cztery lub pięć mniejszych rodzajów – odpowiednio więcej[14]. W obrębie rodziny siostrzanym rodzajem jest Helminthostachys[15], pozycję bardziej bazalną zajmuje rodzaj nasięźrzałOphioglossum[15], a bazalnym dla całej rodziny rodzajem jest Mankuya[16].
Rodzaj Botrychiumsensu lato bywa rozdzielany na cztery[2] lub pięć mniejszych rodzajów na bazie kryteriów morfologicznych i molekularnych, potwierdzanych datowaniem odległego w czasie rozdzielenia się poszczególnych linii rozwojowych (57–23 miliony lat temu). Wyróżniane są następujące drobne rodzaje: Botrychiums.s., Botrypus, Japanobotrychium, Osmundopteris i Sceptridium[14].
W przypadku podziału rodzaju jego tradycyjne, szerokie ujęcie odpowiada podrodzinie Botrychioideae C.Presl, Suppl. Tent. Pterid.: 42. 1845[2].
W dawnej europejskiej literaturze najczęściej opisywano podejźrzona księżycowego. Ze względu na kształt liści nazwa często nawiązywała do księżyca. W XV wieku nazywaną go polsku miesięcznikiem, nawiązując do nazwy łacińskiej lunaria minor. Podobnie jest m.in. w językach bułgarskim (лунна папратtrb.łunna paprattrl.lunna paprat) czy serbsko-chorwackich (mesećina, mladomesecina, manja mesećina)[17].
Marcin z Urzędowa jako alternatywną nazwę podaje zapartnica, a Marcin Siennik używa nazwy podeźrzał. Nazwa ta się później przyjęła w różnych wariantach (podeźron, podeźrał, podeyrzon, podejrzał itp.)[17] Funkcjonuje pogłoska, jakoby w znanej Klukowitaksonomii ludowej nazwy nasięźrzał i podejźrzon oznaczały odpowiednio Botrychium i Ophioglossum, ale on zamienił te nazwy, co miałoby utrudnić praktykowanie guseł[18]. Niemniej podejźrzon księżycowy w systemie Kluka był uznany za gatunek długosza, jako długosz podezrzon (Osmunda lunaria), z adnotacją, że dawniej znany był jako Lunaria botrytis. W związku z tym Stanisław Bonifacy Jundziłł w ogóle cały rodzaj Osmunda określał jako podezrzoń. Podobne utożsamianie rodzajów Osmunda i Botrychium, a także Blechnum (podrzeń), występowało również w innych językach. Wyjątkowo zdarzało się nazywanie przedstawicieli Ophioglossumnasięźrzałem, ale zwykle zaznaczano, że to odrębne taksony. Etymologia nie jest jasna, przypuszczalnie związek z czasownikiem podejrzeć nawiązuje do przypisywanych roślinie magicznych właściwości[17].
W językach wschodniosłowiańskich funkcjonują lub funkcjonowały nazwy nawiązujące do przypisywanych podejźrzonowi magicznych właściwości, w rosyjskim гроздовникtrb.grozdowniktrl.grozdovnik, w ukraińskim грознянкаtrb.hrozniankatrl.groznânka, лубизілеtrb.łubyziłetrl.lubizìle. W języku czeskim funkcjonowała podobna nazwa hroznatěnka, ale także zasevratec czy nazwa w formie zdania vrať se zase, które dały źródło późniejszej nazwie vratička. Szymon Syreński (Syreniusz), prawdopodobnie pod tym wpływem, jako jeden z synonimów podał formę wróć się zaś[17].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28](ang.).
↑ abcdefThe Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.
↑ abcdMaarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Kew Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 25. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ abBotrychium. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-09-27].
↑ abcDauphin, Benjamin; Farrar, Donald R.; Maccagni, Alessio; Grant, Jason R.. A Worldwide Molecular Phylogeny Provides New Insight on Cryptic Diversity Within the Moonworts (Botrychium s. s., Ophioglossaceae). „Systematic Botany”. 42, 4, s. 620-639, 2017. DOI: 10.1600/036364417X696483.
↑ abcdSue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland: Timber Press, 2007, s. 158. ISBN 978-0-88192-819-8.
↑ abcdefghZhang Xianchun, Norio Sahashi: Botrychium Swartz. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].
↑ abcdefghijWarren H. Wagner Jr., Florence S. Wagner: Botrychium Swartz. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].
↑ abcdT.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 8-9.
↑ abZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑ abDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 125, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abBenjamin Dauphin, Julien Vieu, Jason R. Grant. Molecular phylogenetics supports widespread cryptic species in moonworts (Botrychium s.s., Ophioglossaceae). „American Journal of Botany”. 101, 1, s. 128-140, 2014. DOI: 10.3732/ajb.1300154.
↑ abWarren D.Hauk, Clifford R.Parks, Mark W.Chase. Phylogenetic studies of Ophioglossaceae: evidence from rbcL and trnL-F plastid DNA sequences and morphology. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 28, 1, s. 131-151, 2003. DOI: 10.1016/S1055-7903(03)00032-0.
↑Shinohara, Wataru; Nakato, Narumi; Yatabe-Kakugawa, Yoko; Oka, Taketoshi; Kun Kim, Jong; Murakami, Noriaki; Noda, Hiroshi; Sahashi, Norio. The Use of matK in Ophioglossaceae Phylogeny and the Determination of Mankyua Chromosome Number Shed Light on Chromosome Number Evolution in Ophioglossaceae. „Systematic Botany”. 38, 3, s. 564-570, 2013. DOI: 10.1600/036364413X670232.
↑ abcdAnna Spólnik. Z czarodziejskiego słownika roślin polskich: nasięźrzał (Ophioglossum vulgatum L.) i podejźrzon (Botrychium lunaria Sw.). „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, s. 165−171, 1983. (pol.).
↑Adam Kapler: Kwiat paproci. Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2019-10-07]. (pol.).