Terra Australis była legendarnym kontynentem umieszczonym przez Ptolemeusza na jego mapie. Było to podyktowane koncepcją konieczności zachowania równowagi kuli ziemskiej. Według niej, by glob zachował swe wertykalne położenie, na południu musiał istnieć kontynent o podobnych co Eurazja rozmiarach, równoważący ciężar północnej masy lądowej. Pierwszym wyłomem w ptolemejskim obrazie świata było odnalezienie wschodniej drogi do Indii (według ptolemejskiej wizji, zagrodzonej kontynentem południowym). Koncepcję tę obaliło ostatecznie odkrycie Australii i uzmysłowienie faktu, że jest ona stosunkowo niewielkim lądem. Ostatecznej korekty dokonano odkrywając Antarktydę.
Australia, podobnie jak Antarktyda, pozostała w zupełnej izolacji od reszty świata aż do połowy XVIII wieku. Nie była znana także cywilizacjom wschodnioazjatyckim, choć zamieszkiwana była przez Aborygenów – lud przybyły prawdopodobnie z Azji południowo-wschodniej kilkadziesiąt tysięcy lat przed odkryciem Australii.
Odkrycie Oceanii
Oceania – wyspiarski region na Oceanie Spokojnym pozostał nieznany dla Europejczyków do czasów wielkich odkryć, choć do kultur Orientu docierały pewne informacje na temat tego regionu. Arabski geograf Al-Masudi w X wieku podaje, że na Morzu Wschodnim znajduje się 1900 wysp. Dokładniejsze oszacowanie wielkości regionu podają źródła chińskie, za którymi Marco Polo podawał, że takich wysp istnieje aż 7440. W średniowieczu zachodnie wybrzeża Nowej Gwinei miały kontakt z ówczesnymi królestwami znajdującymi się na terenach dzisiejszej Indonezji. Nowa Gwinea jest wspominana w rękopisie Nagarakretagama (1365 r.) który zawiera szczegółowe opisy cesarstwa Majapahit[1].
Odkrycie Oceanii przez Europejczyków nastąpiło jednocześnie z dwóch kierunków. Pierwszym, który żeglował przez Oceanię był Ferdynand Magellan. Choć można uznać go za oficjalnego odkrywcę Polinezji, ani on, ani jego następcy nie zdawali sobie sprawy z rozległości archipelagu. Magellan zaledwie otarł się o północny kraniec Polinezji odkrywając parę wysepek z grupy Tuamotu we wschodniej Polinezji oraz Mariany nazwane przez niego Wyspami Złodziejskimi i na koniec Filipiny. Podobnie inni podróżnicy hiszpańscy, zwykle wyruszając z Meksyku kierowali się ku północy, a przez to skutecznie omijając największe skupiska wysp.
Portugalczycy, którzy zmonopolizowali szlak wschodni (dookoła Afryki), w pierwszym okresie opanowali tamtejsze rynki i byli zainteresowani raczej kapitalizowaniem zysków niż nowymi odkryciami. Dochodziło do nich wskutek przypadku, a najczęściej błędów nawigacyjnych. Np. 1526 Jorge de Meneses zepchnięty przez burzę morską wylądował na wyspie Biak, znajdującej się blisko północnego wybrzeża Nowej Gwinei. W 1528 w podobnych okolicznościach Hiszpan Alvaro de Saavedra dotarł do północnych wybrzeży tej wyspy jednocześnie odkrywając Wyspy Admiralicji oraz Wyspy Marshalla. W czasie dalszych wypraw biorących swój początek z Ameryki Południowej, głównie z Peru dały kolejne odkrycia: zachodnie Karoliny, wyspy Palau oraz Archipelag Bismarcka. W 1567 Alvaro Mendana de Neyra odkrył Wyspy Lagunowe (Ellice) oraz południowe Wyspy Salomona, a w 1595 Markizy oraz niektóre z wysp Tokelau i wyspy Santa Cruz. W latach 1605–1606 Pedro Fernandes de Quirós oraz Luis Vaez de Torres dotarli do Nowych Hebrydów oraz do północnego przylądka Australii.
Aczkolwiek dokonano wielkiego dzieła odkrywczego, większość Oceanii pozostała niepoznana. Niedokładność pomiarowa i wyrywkowość odkryć nie pozwoliły wyrobić poglądów o rozległości i złożoności terytorialnej regionu. Obraz komplikuje fakt, że wiele odkryć pozostało tajemnicą (było to praktyką Hiszpanów) i uległo zapomnieniu.
Badania Oceanii
Do systematycznych badań Oceanii powrócono dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Współzawodniczyły w tym dwie potęgi morskie: Anglia i Francja.
Największy jednak wkład w poznanie Oceanii wniósł James Cook – w czasie swych dwóch wypraw w 1771 i 1772 odkrył bez mała wszystko, co do odkrycia pozostało. Po jego podróżach znane już były w ogólnych zarysach wszystkie archipelagi Oceanii oraz większość największych wysp. Cook dał także podwaliny pod kartografię regionu. Od jego czasów zaczęły funkcjonować pierwsze zasługujące na zaufanie mapy regionu.
Nowa Zelandia była poznawana stopniowo wraz z jej zasiedleniem przez kolonistów (w większości brytyjskich). Cennymi były tutaj prace austriackiego geologa Ferdinand von Hochstetera, zoologa Landelfelda oraz Andreasa Rischeka w latach 1881-86. Nową Gwineę badali między innymi d’Albertis i Beccari w 1882, Mikołaj Mikłucho-Makłaj w 1871, Otto Finsch od 1882 i MacGregor od 1890. Do innych znanych podróżników odwiedzających ten rejon należeli Ida Pfaiffer i Rudolf Poech. Badania wnętrza wielkich wysp Indonezji kontynuowano w XX wieku z wykorzystaniem techniki lotniczej.
Ostatnim epizodem odkrywczym były badania etnograficzne. Oceania okazała się rajem dla etnografów. Społeczeństwa wyspiarskie, od tysiącleci odizolowane od zewnętrznych wpływów kulturowych dały badaczom unikalną możliwość poznania korzeni kultury ludzkiej. Do najsłynniejszych etnografów należał Bronisław Malinowski działający w Indonezji w latach 1914-20, a wcześniej w Mikronezji. Mniej znana była działalność Jana Kubarego 1870-94.
W XX wieku spektakularne badania Polinezji prowadził Thor Heyerdahl. W 1947 roku odbył on wyprawę na tratwie Kon-Tiki z Peru do wysp Tuamotu, udowodniając teoretyczną możliwość skolonizowania Polinezji przez starożytnych Peruwiańczyków.
Kalendarium odkryć w Australii i Oceanii
Lista zawiera najważniejsze odkrycia i podróże europejskich odkrywców od XVI do początku XX wieku.
1527 – nieznani żeglarze hiszpańscy dopłynęli do Wysp Hawajskich.
1528 – Alvaro de Saavedra, żeglarz hiszpański dopłynął do północnego wybrzeża Nowej Gwinei oraz odkrył kilka wysp w archipelagu Karoliny, nadając im nazwę Islas de los Barbados (wyspy Brodaczów).
1529 – de Saavedra, w dalszym ciągu swej podroży odkrył Wyspy Marshalla, nadając im nazwę Islas de Buenos Jardines (Wyspa Pięknych Ogrodów).
1606 – Luis Váez de Torres, żeglarz portugalski w służbie hiszpańskiej, opłynął południowe wybrzeże Nowej Gwinei, potwierdzając że jest to wyspa.
1616 – Dirk Hartog, żeglarz holenderski, dopłynął do zachodniego wybrzeża Australii (obecnie wyspa Dirk Hartog).
1619 – Fryderyk de Houtman i Jakub Edel, żeglarze holenderscy, dopłynęli do zachodniego wybrzeża Australii (obecnie Ziemia Edela)
1627 – Piotr Nuyts, żeglarz holenderski, wylądował na południowo-zachodnim wybrzeżu Australii (obecnie przylądek Nuyts).
1627 – holenderski kapitan Thijssen odkrył Wielką Zatokę Australijską, przepłynął wzdłuż jej zachodnich brzegów.
1636 – Henryk Paul, żeglarz holenderski, dopłynął wzdłuż południowego wybrzeża Australii do Wielkiej Zatoki Australijskiej.
1642-43 – Abel Tasman, żeglarz holenderski, odkrył Tasmanie i Nową Zelandię, uważając ją za część wielkiego południowego kontynentu, a w dalsze podroży odkrył wyspy Tonga i wyspy Fidżi.
1644 – Tasman w czasie swojej drugiej wyprawy zbadał północne wybrzeża Australii.
1688–1689 – William Dampier, żeglarz angielski, opłynął północne i zachodnie wybrzeża Australii.
1814 – Samuel Marsden, misjonarz angielski, badał Nową Zelandię, dając początek kolonizacji wyspy.
1815 – D. Blaxland i William Wenworth, podróżnicy australijscy, przeszli po raz pierwszy Alpy Australijskie.
1828-29 – Charles Sturt odkrył źródło i zbadał środkowy bieg rzeki Darling. Nieco później zbadał rzekę Murray w pełnym jej biegu (Australia).
1830-36 – Thomas Mitchell zbadał południową Australię.
1831, 1835, 1836 i 1845 – Thomas Livingstone Mitchell w serii czterech wypraw zbadał dorzecza rzeki Darling.
1837-42 – John Clements Wickham prowadził dokładne badania topograficzne wybrzeży podróżując słynnym okrętem HMS Beagle.
1839-41 – Ernst Dieffenbach i E. Mathew, badacz niemiecki i angielski, prowadzili pierwsze szczegółowe pomiary i badania geologiczne Nowej Zelandii.
1839-41 – Edward John Eyre wyruszając z Adelaide najpierw odkrył jeziora wewnątrz kraju – Eyre, Torrens i inne, a następnie wzdłuż wybrzeża dotarł aż do dzisiejszego Albany na 117,5°E.
1844-45 – Ludwig Leichhardt, podróżnik niemiecki, badał północno-wschodnią Australię. Wyprawił się z Darling Downs najpierw na północ, a potem na zachód. Celem wyprawy było Perth na zachodnim wybrzeżu, lecz wobec piętrzących się trudności wyprawa zakończyła się na Ziemi Arnhema.
1846-58 – Augustus Charles Gregory w swych wyprawach badał okolice Perth (1846), a później powtórzył wyczyn Ludwiga Leichhardta, docierając lądem aż do Zatoki Józefa Bonaparte, zbadawszy przy tym bieg rzeki Sturt. W swej trzeciej wyprawie w 1858 dotarł do Jeziora Eyre od północnego wschodu.
1847-48 – Edmund Kennedy badał półwysep Jork i wnętrze lądu w okolicach jeziora Eyre.
1852 – Alfred Russel Wallace, uczony angielski, badał florę i faunę północnej części Nowej Gwinei.
1858-62 – John McDouall Stuart, podróżnik angielski, badał środkową Australię i przeszedł kontynent z południa na północ.
1860-61 – Robert O’Hara Burke, urzędnik australijski i brytyjski oficer, przeszedł jako pierwszy kontynent z południa na północ wyruszając z Broken Hills i docierając do Zatoki Karpentaria.
1861 – wyprawa austriacka pod kierownictwem F. Hochestera i J. Haasta prowadziła badania geologiczne i przyrodnicze Nowej Zelandii.
Należy podać opis bibliograficzny do źródeł najlepiej z wykorzystaniem odpowiednich szablonów cytowania. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
Stanisław Leszczycki, Mieczysław Fleszar: Australia i Oceania. Antarktyka.