Według danych GUS z 30 czerwca 2022 r., miasto było zamieszkiwane przez 80 756 osób[4].
Geografia
Położenie geograficzne
Nowy Sącz położony jest w płaskim dnie Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej na zróżnicowanej wysokości od 272 n.p.m. (Wielopole) do ok. 475 m n.p.m. (wzgórze Majdan). Najstarsza część miasta leży na płaskim wyniesieniu pomiędzy korytami obu rzek, które posiada naturalne walory obronne, co zadecydowało o lokowaniu miasta przez królaWacława II właśnie w tym miejscu. W dawnych czasach wzgórze miejskie było poprzecinane parowami (obecnie zasypanymi) pełniącymi role dodatkowych fos. Położenie w Kotlinie Sądeckiej powoduje pewną izolację Nowego Sącza od innych ośrodków osadniczych, jednak przebiegający tędy szlak komunikacyjny na południe Europy spowodował, że miasto znalazło w średniowieczu dogodne warunki do rozwoju i wymiany handlowej – głównie z Węgrami.
Zanieczyszczenie powietrza: Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Nowy Sącz został sklasyfikowany jako czternaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[5][6].
W liczbach
Powierzchnia miasta: 57,6 km²
Najwyższy punkt: wzgórze Majdan – ok. 475 m n.p.m.
Początkowo osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica.
Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II, została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza).
Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik „Nowy”, a miasto zaczęło nosić nazwę „Nova Sandecz”.
W XIII wieku na terenie dzisiejszego miasta powstała wieś Kamienica, która od 1280 r. była własnością biskupa krakowskiego. Za sprawą biskupa Pawła z Przemankowa Nowy Sącz został lokowany 8 listopada 1292 na mocy dokumentu wydanego przez króla czeskiegoWacława II. Było to jedyne miasto, które zostało założone na kontrolowanych przez niego ziemiach polskich[11]. Miejscowość zawdzięczała szybki rozwój licznym przywilejom oraz położeniu na szlaku handlowym na Węgry. W XIV w. – za panowania Kazimierza Wielkiego – wybudowany został zamek i mury obronne. W zamku sądeckim odbywały się liczne spotkania polskich władców z władcami innych narodów. W 1409 król Władysław Jagiełło oraz książęlitewskiWitold układali tutaj plany wojny z zakonem krzyżackim. W średniowieczu miasto kilkakrotnie nawiedzały powodzie, pożary oraz epidemie, co częściowo zahamowało jego rozwój. Od początku panowania Jagiellonów aż do rozbiorów miasto było siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego[12].
W XVI i XVII w. w okolicach Nowego Sącza rozwijali działalność bracia polscy (m.in. Jonasz i Wespazjan Schlichtyngowie). W mieście w latach 1556–1616 funkcjonowały szkoła i zbór ariański ukierunkowane na dyteizm.
13 grudnia 1655 mieszczanie sądeccy, pod dowództwem braci Wąsowiczów i przy wsparciu oddziałów Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto (jako jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej) od najeźdźców szwedzkich. Tym samym rozpoczął się zryw narodu polskiego przeciwko najeźdźcy z północy. Odwrót Szwedów spod Jasnej Góry rozpoczął się 13 dni po tym fakcie. 3 stycznia 1656 Król Jan Kazimierz przebywający w Krośnie, datował list z podziękowaniem dla ludności Nowego Sącza za obronę Polski. W 1683 leżący nieopodal Stary Sącz odwiedził Jan III Sobieski, powracający do kraju po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem. Tam spotkał się ze swoją żoną – królową Marią Kazimierą.
W 1889 Nowy Sącz stał się gminą miejską. W 1912 jako w jednym z pierwszych miast w Polsce wybudowano w rekordowym tempie własną elektrownię. 11 marca po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne.
Podczas I wojny światowej, w latach 1914–1915, miasto przejściowo okupowali Rosjanie, następnie ponownie zajęte zostało przez wojska państw centralnych. Wyzwolone w 1918 powróciło do odrodzonej Rzeczypospolitej. 31 października 1918 w Nowym Sączu (3 dni po powołaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej), po raz pierwszy w niepodległej Polsce, orkiestra oficjalnie odegrała Mazurka Dąbrowskiego, który później stał się hymnem państwowym.
6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy dla byłych żołnierzy AK i podziemia niepodległościowego. Obóz pracy nr 143 powstał w Nowym Sączu[16].
W 2017 z okazji 725. rocznicy lokacji miasta została wydana Nowa Encyklopedia Sądecka, której autorem jest Jerzy Leśniak. Encyklopedia na 1012 stronach zawiera biogramy osób związanych z Nowym Sączem, opisy obiektów historycznych i znaczących budynków użyteczności publicznej, szczegółowe opisy ważnych wydarzeń, jakie miały miejsce w Sądecczyźnie w ciągu ostatnich setek i dziesiątków lat. Integralną część stanowi bogata ikonografia dobrze zespolona z tekstem słownym[17].
Liczba ludności Nowego Sącza na przestrzeni ostatnich 6 stuleci
Źródło: [18][19].
Największą populację Nowy Sącz odnotował w 2005 r. – według danych GUS 84 729 mieszkańców[20].
Zabytki
Układ urbanistyczny Starego Miasta
Ratusz – eklektyczny budynek stanowiący serce miasta, siedziba władz Nowego Sącza. Obecny kształt uzyskał w latach 1895–1897 podczas odbudowy po pożarze w końcu XIX wieku. Stoi pośrodku rynku – centralnego placu miasta, który ma powierzchnię 19 200 m²
Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty – gotycki kościół wybudowany w XIV wieku, w XV i XVI wieku rozbudowany o wieże przy fasadzie. W 1448 roku podniesiony do godności kolegiaty przez Zbigniewa Oleśnickiego. Budowla pierwotnie w typie małopolskich hal dwunawowych, oryginalne sklepienia zachowały się w prezbiterium i w kaplicy przy południowej wieży (kryształowe), sklepienia nawy ob. modernistyczne
Dom Gotycki – wzniesiony ok. 1448 roku, pierwotnie użytkowany przez kanoników kolegiaty św. Małgorzaty, a obecnie mieści się w nim siedziba Muzeum Ziemi Sądeckiej
Renesansowa kamienica Lubomirskich – wybudowana w 1 poł. XVII w., dzisiaj mieści Sądecką Bibliotekę Publiczną
Dworzec PKP – secesyjny, wybudowany w 1909 roku w celu zastąpienia starego, zbyt małego dworca
Stara Kolonia Kolejowa – jedno z najstarszych i największych osiedli robotniczych w kraju; zbudowane w latach 1891–1917 dla nowosądeckich kolejarzy według projektów sporządzonych w Wiedniu
Dom Robotniczy – neogotycki w stylu architektonicznym ośrodek kulturalny nowosądeckich kolejarzy z 1907 r.; w przeszłości mieściły się w nim m.in. teatr amatorski, czytelnia, zespoły muzyczne i kino, a także siedziba PPS
Dawny gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ul. Jana Długosza 23
Kamienica własna przy pl. św. Kazimierza 2
Kamienica Wiktora Oleksego, ul. Konarskiego 8
Kamienica Edwarda Zielińskiego, ul. Kościuszki 18
Cmentarz Komunalny – na którym znajdują się m.in.: symboliczny pomnik powstańców (1831), Grób Nieznanego Żołnierza z 1920, Groby powstańców z 1863 r., monumentalny pomnik – obelisk z kwaterami grobów żołnierzy (polskich, austriackich i niemieckich z czasów I wojny światowej), pomnik legionistów z I wojny światowej, nagrobny pomnik gen. Józefa Kustronia, symboliczny grób „Oświęcimiaków” (kwatery ofiar terroru hitlerowskiego), pomnik i groby żołnierzy radzieckich z lat II wojny światowej, pomnik Bronisława Pierackiego (ministra i polityka II Rzeczypospolitej), symboliczny grób „Sybiraków” Ziemi Sądeckiej
Nowy cmentarz żydowski – kirkut, w latach 1940–1945 był miejscem egzekucji, także masowych dokonywanych przez hitlerowców na ludności żydowskiej miasta i okolicy, również na Polakach
Stary Cmentarz („Cmentarz Zasłużonych”) – W cokole pomnika złożone są urny z prochami z miejsc straceń, obozów koncentracyjnych, z pól bitewnych. Przed pomnikiem Sądeckiej Piety znajduje się płyta Nieznanego Żołnierza II wojny światowej. Cmentarz symbolizuje: kaźń w więzieniu w Nowym Sączu, rozstrzelanych przy moście kolejowym nad Dunajcem, przy moście na Kamienicy, na Cmentarzu Żydowskim, rozstrzelanych dwóch partyzantów w Dąbrówce, rozstrzelanych w Biegonicach, w Rdziostowie, Młodowie, Starym Sączu, Wysokim, Chomranicach, Łomnicy
Miasto jest gospodarzem Targów Budownictwa oraz Targów Stolarki Budowlanej. W roku 2011 odbyła się 15 edycja Sądeckich Targów „Dom i Otoczenie”, które skupiają branże: budownictwo, instalacje i wyposażenie wnętrz. Dodatkowo od kilku już lat z powodzeniem imprezie towarzyszy Wystawa Motoryzacyjna.
Początki organizowania komunikacji na terenie miasta sięgają Uchwały Miejskiej Rady Narodowej z 17.07.1947 roku, w której Miejski Zakład Komunikacyjny przystąpił do MRN. W roku 1948 pojawił się pierwszy autobus, obsługujący linię Rynek – Dworzec PKP.
Po licznych reorganizacjach, ostatecznie w 1995 roku MZK przekształciło się w Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, którego jedynym właścicielem jest miasto Nowy Sącz.
Obecnie MPK obsługuje linie o numerach: od 1 do 49 oraz 101 i 102 (nocne), będące zarówno trasami na terenie miasta, jak również pobliskich miejscowości.
linia kolejowa nr 104Chabówka – Nowy Sącz (długość 76,5 km; uruchomiona 16 grudnia 1884, 1-torowa, 10 km odcinek do stacji Marcinkowice zelektryfikowano w 1986, obecnie czynny tylko 30 km odcinek Nowy Sącz – Marcinkowice – Limanowa jedynie dla ruchu towarowego)
W mieście znajdują się 3 czynne stacje i przystanki kolejowe dla ruchu pasażerskiego:
W miejscowości Nowy Sącz naprzeciwko Szpitala Specjalistycznego im. Jędrzeja Śniadeckiego znajduje się lądowisko sanitarne dla helikopterów[25].
Oświata
Na terenie Nowego Sącza działają: 23 szkoły podstawowe, 25 szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży, 6 szkół ponadgimnazjalnych dla dorosłych oraz 16 szkół policealnych[26].
Na terenie miasta znajduje się jedna z dwóch w Polsce szkół należących do jezuitów – Jezuickie Centrum Edukacji, w którym znajduje się liceum akademickie.
Sądecki Park Etnograficzny jest jednym z oddziałów Muzeum Ziemi Sądeckiej. Jest to skansen regionalny o powierzchni ok. 20 hektarów, posiadający 68 obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego i mieszczańskiego (prezentujących kulturę ludową historycznej Sądecczyzny) oraz amfiteatr leśny.
Na terenie parku znajdują się m.in.: zagrody chłopskie, dwór szlachecki, folwark dworski, kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka, zbór protestancki.
Dyspozytornia pogotowia ratunkowego znajduje się w Tarnowie, Sądeckie Pogotowie Ratunkowe poza karetkami w Siedzibie w Nowym Sączu posiada podstacje pogotowia ratunkowego w miejscowościach:
Kościół św. Wojciecha; Kościół św. Ducha; Kościół św. Mikołaja; Kościół św. Krzyża; Kościół św. Walentego[51]
Sport
Najważniejsze wydarzenia sportowe
Nowy Sącz w XX w. wielokrotnie gościł najlepszych kolarzy. W roku 1960 w mieście była meta IV etapu Tour de Pologne z Rzeszowa oraz start V etapu do Zakopanego. 6 lat później Nowy Sącz ponownie był jednym z miast gospodarzy. Podczas Tour de Pologne 1966 kończył się tutaj IV etap z Rzeszowa, oraz zaczynała się jazda indywidualna na czas do Krynicy, którą wygrał pochodzący z Sądecczyzny Jan Magiera. Po raz trzeci kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas Tour de Pologne 1974. Na VIII etapie z Oświęcimia najszybszy okazał się medalista olimpijski i mistrz świata Stanisław Szozda. Dzień później odbył się tutaj start do IX etapu z metą w Mielcu. W roku 1979 Nowy Sącz gościł Wyścig Pokoju.
Najpierw odbyła się tutaj czasówka indywidualna ze startem w Naściszowej, a następnie tego samego dnia start etapu z metą w Rzeszowie. Podczas Tour de Pologne 1983 w Nowym Sączu była meta VI etapu z Wisły. Po raz ostatni miasto w podwójnej roli organizatora startu i mety etapu wystąpiło w Tour de Pologne 1993. Wówczas kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas V etapu z Rzeszowa oraz startowali do VI etapu z metą w Zakopanem. Po raz ostatni miasto było gospodarzem Tour de Pologne w roku 1995. Odbył się tutaj wtedy start do VII etapu z metą w Zakopanem. W 2015 r., po dwudziestu latach przerwy, w Nowym Sączu kończył się IV etap Tour de Pologne (ze startem w Jaworznie), zaś dzień później zaczynał V etap z metą w Zakopanem. Trudny IV etap zakończył się spektakularnym zwycięstwem Macieja Bodnara.
↑Dzieje miasta Nowego Sącza, red. F. Kiryk, t. 1–2, Kraków 1993.
↑M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 137.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 461.
↑Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944-1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2020-05-08](pol.).
↑TadeuszT.AleksanderTadeuszT., Jerzy Leśniak, Nowa encyklopedia sądecka, Drukarnia GOLDRUK, Nowy Sącz 2017, ss. 1012., „Rocznik Andragogiczny”, 25, 2018, s. 319–327, DOI: 10.12775/RA.2018.18, ISSN 2391-7571 [dostęp 2023-12-16](pol.).
↑Historia miasta. [dostęp 2009-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-04)].
↑GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 2005.
↑Kościół OO. Franciszkanów pod wezwaniem Narodzenia Najśw. Maryi Panny. W: Jan Sygański: Historya Nowego Sącza. Lwów: 1901–1902.brak strony w książce
↑ abKościół OO. Pijarów pod wezwaniem św. Józefa Kalasantego. – Kapliczka św. Marka. W: Jan Sygański: Historya Nowego Sącza. Lwów: 1901–1902.brak strony w książce
↑W kręgu Art Nouveau w Europie [dostęp 2013-03-31].
↑Zamiejscowy Wydział Nauk Społecznych w Nowym Sączu – Wschód-Zachód Szkoła Wyższa im. Henryka Jóźwiaka – Łódź [online], lodz.dlastudenta.pl [dostęp 2019-04-09].
↑Biblioteka Lekarska Szpitala Specjalistycznego im. J. Sniadeckiego w Chełmiec, Kazimierza Wielkiego 9 – Biblioteki, czytelnie w Chełmiec – Opendi Chełmiec [online], opendi.pl [dostęp 2019-04-09].
↑teatrnowy [online], Teatr Nowy w Nowym Sączu [dostęp 2016-03-09].strona główna serwisu