| republika autonomiczna ZSRR | |||||
| 1924–1940 | |||||
| |||||
| Dewiza: Пролетарь дин тоате цэриле, униць-вэ! Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się! | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Republika związkowa | |||||
| Siedziba | |||||
| Data powstania |
12 października 1924 | ||||
| Data likwidacji |
2 sierpnia 1940 | ||||
| Zarządzający | |||||
| Powierzchnia |
8 288 km² | ||||
| Populacja (1939) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
72,29 os./km² | ||||
| Języki urzędowe | |||||
Położenie na mapie
| |||||
Mołdawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka (mołd. i rum.: Republica Autonomă Socialistă Sovietică Moldovenească, ros.: Молдавская Автономная Советская Социалистическая Республика) – republika autonomiczna w składzie Ukraińskiej SRR, należącej do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Istniała w latach 1924–1940.
Mołdawską ASRR utworzono 12 października 1924 r. zgodnie z sugestią grupy działaczy komunistycznych z Besarabii na czele z Michaiłem Frunze i Grigorijem Kotowskim[1], którzy chcieli utworzenia w strukturze ZSRR zalążka socjalistycznego państwa rumuńskiego[2]. Wyodrębnienie tej republiki miało być wstępem do przyłączenia w przyszłości Besarabii – części terytorium Rumunii, która należała do Cesarstwa Rosyjskiego od 1812 do 1918 r. Miało także ułatwiać kierowanie radzieckich agitatorów socjalistycznych, przygotowujących nową rewolucję, do Rumunii[3], a w dalszej perspektywie także na pozostały obszar Bałkanów[1]. W radzieckiej propagandzie otwarcie nazywano MASRR zaczątkiem komunistycznej republiki mołdawskiej, która powstanie po przyłączeniu do ZSRR całej Besarabii[4]. Przekonywano, że przyłączenie Besarabii do Rumunii zostało miejscowym robotnikom i chłopom narzucone siłą przez besarabski parlament, Radę Kraju, i przez rumuńską interwencję zbrojną, która odbyła się na jego wezwanie. W dalszej kolejności zaczęto posługiwać się argumentem narodowościowym, twierdząc, że Mołdawianie byli odrębną od Rumunów grupą narodową i dlatego zamieszkiwane przez nich terytorium nie powinno było wejść w skład państwa rumuńskiego[5].
Wstępem do utworzenia Mołdawskiej ASRR było wyodrębnienie z terytorium Ukraińskiej SRR Mołdawskiego Obwodu Autonomicznego, 6 marca 1924 roku. Utworzeniu republiki bezskutecznie sprzeciwiało się kierownictwo Ukraińskiej SRR, w ramach której miał funkcjonować nowy podmiot[1].
Pierwszym rządem republiki był komitet rewolucyjny kierowany przez Grigorija Starego (Borisowa), 23 kwietnia 1925 r. przemianowany na komitet wykonawczy MASRR[2]. W grudniu 1924 r. na czele Komunistycznej Partii Mołdawii stanął natomiast Iosif Badiejew[2]. Rada Komisarzy Ludowych MASRR została utworzona w 1925 r., a na jej pierwszego przewodniczącego wybrano Aleksieja Strojewa[6]. W 1924 r. w republice utworzono struktury związków zawodowych i Komsomołu. Podobnie jak w całym ZSRR, wiodącą rolę w polityce MASRR sprawowały struktury Komunistycznej Partii Mołdawii[6].
Pierwszą siedzibą władz republiki była Bałta[2]. Symbolicznie jednak stolicą republiki nazywano Kiszyniów, oficjalnie określając go jako miasto okupowane przez Rumunię[4]. W 1929 r. siedzibę władz przeniesiono do położonego w bardziej „mołdawskiej” części kraju Tyraspola[7]. Oficjalnymi językami MASRR były mołdawski, ukraiński i rosyjski jako najbardziej rozpowszechnione wśród populacji republiki[6].
Terytorium MASRR liczyło początkowo 7516 km² i stanowiło mniej niż 2% ogólnej powierzchni Ukraińskiej SRR[8]. Mołdawska ASRR rozciągała się pomiędzy rzeką Olszanką na północy a ujściem Dniestru do Morza Czarnego na południu, obejmując części ziemi odeskiej i Podola[8]. Weszło do niej dziewięć całych rejonów dawnych guberni odeskiej i podolskiej oraz fragmenty pięciu kolejnych. MASRR podzielono na 12 rejonów, a w 1935 r. przeprowadzono reformę administracyjną, po której ich liczba wzrosła do czternastu[6].
W momencie utworzenia republiki zamieszkiwały ją 572 114 osoby. Największą grupą narodową byli Ukraińcy - 48,5% całej populacji. Mołdawianie stanowili 30,1% mieszkańców MASRR, Rosjanie i Żydzi po 8,5%. W republice żyli ponadto Niemcy (1,9% ludności), Bułgarzy (1%), Polacy (0,8%), Romowie (0,2%) i inni (0,4%). Nadto 137 osób zadeklarowało w spisie powszechnym narodowość rumuńską[3]. Gęstość zaludnienia wynosiła 69 os./km², a ludność miejska stanowiła 13% populacji[9].
Struktura narodowościowa MASRR ulegała na przestrzeni lat poważnym zmianom. Nigdy jednak Mołdawianie nie stali się w niej większością[10]. Dominowali jedynie w rejonach słobodziejskim i dubosarskim[6]. W największych miastach MASRR przewagę liczebną miały inne narodowości - Rosjanie (w Tyraspolu), Żydzi (w Bałcie i Rybnicy), Ukraińcy (w Kotowsku i Ananjewie)[6].
W 1939 Ukraińcy stanowili 50,7%, Mołdawianie 28,5%, Rosjanie 10,2%, Żydzi 6,2%, Niemcy 2%, Bułgarzy 1,2%, Polacy 0,6% ludności[9]. Polacy głównie zamieszkiwali rejony Rybnicy, Kamionki i Krutego (w 1926 53% Polaków całej republiki), które do II rozbioru Polski w 1793 roku leżały w granicach województwa bracławskiego Królestwa Polskiego.
Lista miast i osiedli typu miejskiego w 1939 roku:
| miasto | populacja (1939) | rejon | 2017 | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | Tyraspol | 43 676 | miasto wydzielone |  /
|
| 2. | Bałta | 17 945 | bałcki | 
|
| 3. | Kotowsk | 16 795 | kotowski |
|
| 4. | Rybnica | 11 453 | rybnicki | /
|
| 5. | Kamionka | 7 371 | kamionecki | /
|
| 6. | Grigoriopol | 7 332 | grigoriopolski | /
|
| 7. | Kodyma | 6 418 | kodymski |
|
| 8. | Ananiew | 5 918[11] | ananiewski |
|
| 9. | Dubosary | 4 520[12] | dubosarski | /
|
| 10. | Słobódka | 2 584 | kodymski |
|
W ramach prowadzonej w całym Związku Radzieckim od 1923 r. polityki korenizacji w MASRR realizowany był jej lokalny wariant - mołdawianizacja. Łączono ją z analogicznymi do podejmowanych w innych regionach ZSRR inicjatywami w zakresie walki z analfabetyzmem i rozwijania sieci szkół[13]. Przed 1917 r. czytać i pisać nie potrafiło 80% mieszkańców powiatów, z których utworzono republikę, a wśród etnicznych Mołdawian procent ten był jeszcze wyższy[6].
W MASRR szczególny nacisk miał być kładziony na naukę czytania i pisania po mołdawsku, rozbudowę sieci szkół kształcących w tym języku i tworzenie wydawnictw publikujących w nim[10]. W ramach kampanii alfabetyzacyjnych szczególnie działania adresowano do kobiet, gdyż przed rewolucją tylko jedna na dziesięć Mołdawianek umiała czytać i pisać, pozostawały natomiast pod silnym wpływem Cerkwi prawosławnej i ruchów mistycznych[13]. Tylko w ciągu pierwszego roku istnienia MASRR odsetek ludności piśmiennej wzrósł do 36,9% (wśród etnicznych Mołdawian - 25,8%)[6]. W celu skuteczniejszej walki z analfabetyzmem w 1930 r. wprowadzono w MASRR obowiązek kształcenia na poziomie podstawowym, od połowy dekady - w siedmioletniej szkole podstawowej. Do lat 1938–1939 w MASRR działały szkoły z językami wykładowymi wszystkich żyjących w niej mniejszości, następnie szkoły niemołdawskie przekształcono w ukraińskie i rosyjskie. W r. 1931 różnymi formami kształcenia objęto blisko połowę (48,5%) populacji MASRR. Postępy walki z analfabetyzmem spowalniał fakt, że w latach 30. dwukrotnie zmieniano oficjalny alfabet używany do zapisu języka mołdawskiego, najpierw wprowadzając w miejsce cyrylicy łacinkę, a w 1938 r. ponownie cyrylicę. Mimo to do 1940 r. analfabetami pozostało zaledwie 7 tys. mieszkańców republiki[6]. W 1930 r. w Tyraspolu otwarto Instytut Pedagogiczny, zaś w 1932 r. Wyższą Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego[14]. Były to pierwsze w historii uczelnie wyższe w regionie Naddniestrza, na których kształciła się mołdawska radziecka inteligencja[6]. W 1939 r. instytut kształcenia nauczycieli otwarto również w Bałcie[6].
Podjęto także próbę wykreowania nowoczesnego narodu mołdawskiego, odrębnego od rumuńskiego, i jego języka[15]. Działaniom tym przewodzili Pavel Chior, komisarz oświaty MASRR i językoznawca Leonid Madan[16]. Kierunek polityki kulturalnej był przedmiotem dyskusji w kierownictwie politycznym MASRR między zwolennikami w pełni samodzielnego rozwoju Mołdawian jako narodu, zwolennikami skupienia się na eksporcie rewolucji w kierunku rumuńskim i reprezentantami stanowiska pośredniego[6].
W ramach polityki mołdawianistycznej zakładano zwiększenie liczby etnicznych Mołdawian w organach partyjnych i administracji państwowej[17]. Pierwszego z zakładanych celów nigdy nie zrealizowano w pełni[10], znaczące stanowiska w aparacie partyjnym i państwowym zajmowali w MASRR działacze pochodzenia miejscowego, ale nie mołdawskiego. Pierwszym sekretarzem partii komunistycznej w republice przez niemal cały okres jej istnienia był działacz wywodzący się z innej grupy etnicznej[18]. Jedynym wyjątkiem był Mołdawianin Ivan Placinda kierujący partią w latach 1931-1932[19]. W 1925 r. narodowość mołdawską deklarowało jedynie nieco ponad 6% członków partii komunistycznej, pięć lat później stanowili oni jedną czwartą członków[20].
Polityka mołdawianizmu została zarzucona w 1931 r., podobnie jak analogiczne inicjatywy w innych republikach. W 1938 r., gdy polityka zagraniczna i językowa państwa zmieniła się ponownie, powrócono do mówienia o odrębnych narodach i językach rumuńskim i mołdawskim, a do zapisu tego drugiego zaczęto stosować cyrylicę. Nie podejmowano już jednak prób oddolnego budowania wysokiej kultury mołdawskiej na bazie kultury ludowej, oficjalnie odmienne języki w rzeczywistości niczym się nie różniły[21].
Pod rządami komunistów całkowicie rolniczy kraj (89,9% mieszkańców w 1926 r. utrzymywało się z pracy na roli, zaś robotników było zaledwie 0,4%[6]) został częściowo uprzemysłowiony[22]. Tyraspol jako stolica MASRR, stał się znaczącym ośrodkiem przemysłowym i kulturalnym[22]. W związku z brakiem złóż surowcowych w republice rozwijano głównie przemysł lekki, drzewny i metalowy[6]. Liczba robotników i urzędników wzrosła wskutek industrializacji z 16,9 tys. w 1926 do 61,8 tys. w 1939, liczba samych robotników - z 8,4 tys. do ok. 30 tys.[6] Znacząco rozwinięto państwowy system opieki zdrowotnej[6].
Poziom życia w MASRR nigdy nie był wysoki, większość dochodów uzyskiwanych przez tworzone w toku industrializacji zakłady przemysłowe przeznaczano na ich dalszą rozbudowę i dopiero w dalszej kolejności na cele społeczne[6]. Do początku lat 30. w miastach republiki panowało wysokie bezrobocie, toteż tylko w latach 1925-1927 ok. 18 tys. obywateli MASRR dobrowolnie emigrowało z niej do innych miast Ukraińskiej SRR lub na Krym[6].
W latach 30., podobnie jak w całym ZSRR, w Mołdawskiej ASRR miała miejsce przymusowa kolektywizacja i związane z nią represje. W 1930 r. w kilku rejonach MASRR miały miejsce lokalne bunty przeciwko organizacji kołchozów, którym przewodziły kobiety. Jeden z największych, z udziałem 400 kobiet, miał miejsce w Niezawiertajłowce w rejonie słobodziejskim[23]. W 1928 r. w MASRR funkcjonowało 118,1 tys. gospodarstw wiejskich. Latem roku następnego w republice działało 400 kołchozów, a do końca 1931 r. siłą skolektywizowano 70,2% gospodarstw tego obszaru. Do stycznia 1940 r. w MASRR poza kołchozami pozostało jedynie 2415 gospodarstw[6].
W 1931 roku w ramach walki z kułakami władze wysiedliły z terenów Mołdawskiej ASRR do Kazachstanu ok. 2000 rodzin. Tysiące ludzi przez graniczny Dniestr uciekły z kraju do sąsiedniej Rumunii, według prasy rumuńskiej było to nawet 20 tys. osób[6]. Przynajmniej 20 tys. zmarło na terenie MASRR wskutek głodu, jaki wybuchł w związku z kampanią kolektywizacyjną[6]. 23 lutego 1932 r. w wiosce Olănești funkcjonariusze radzieckiej straży granicznej zastrzelili ok. 40 osób, które usiłowały przekroczyć Dniestr i dostać się do Rumunii. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem w prasie europejskiej[24].
W latach 1937–1938 na terenie MASRR, podobnie jak w całym kraju, prowadzone były masowe represje – wielki terror. Jego ofiarą padli niemal wszyscy czołowi działacze kierujący partią w pierwszej połowie 1937 r., prawie wszyscy lokalni (rejonowi) liderzy partyjni i wszyscy wcześniejsi pierwsi sekretarze komitetu centralnego. Aresztowano i stracono lub skazano na kary obozu także wszystkich czołowych organizatorów polityki mołdawianistycznej z lat 20[25]. Represje dotknęły inteligencję, czołowych twórców kultury, dziennikarzy, nauczycieli, działaczy partyjnych, przodowników pracy[24]. W okresie wielkiego terroru, do 1938 r. w MASRR stracono ok. 4900 osób, a po przyłączeniu Besarabii do ZSRR w 1940 r. jeszcze ok. 500[6]. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Besarabii w 1940 r. dokonano m.in. aresztowań dawnych członków mołdawskiej Rady Kraju oraz deportacji, które objęły nawet 90 tys. osób[26].
W ocenie mołdawskiego historyka Olega Gałuszczenki większość pracującej ludności MASRR, dawni chłopi, popierała zachodzące w niej przemiany społeczne, widząc w nich szansę na awans społeczny i ogólną poprawę swojej sytuacji. Poparcie to nie spadało nawet w okresie najbardziej nasilonych represji[6].
W 1940 r., po przyłączeniu do ZSRR rumuńskiej Besarabii zlikwidowano Mołdawską ASRR i utworzono w jej miejsce Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką (2 sierpnia 1940 r.), w skład której weszło sześć rejonów przejętych od Rumunii oraz ok. połowy (4163 km² z 8100 km²) ziem dotychczas wchodzących w skład Mołdawskiej ASRR - sześć jej zachodnich rejonów[27]. Pozostałe tereny (część Naddniestrza, północna Bukowina, części rejonów chocimskiego, izmailskiego i akermańskiego) zostały wcielone w skład Ukraińskiej SRR. Były to najbardziej zróżnicowane pod względem etnicznym obszary MASRR, z największym odsetkiem ludności słowiańskiej, zwłaszcza ukraińskiej. Dokonany podział miał jednak przede wszystkim uzasadnienie polityczne. Strategiczne obszary nad Morzem Czarnym zostały włączone do bardziej stabilnej, ściślej związanej z moskiewskim centrum Ukraińskiej SRR, nie zaś do nowej i stanowiącej potencjalny przedmiot sporów z Rumunią republiki mołdawskiej[28]. Nowo powstała Mołdawska SRR składała się zatem z historycznej Besarabii oraz z pasu ziemi nad Dniestrem, gdzie Mołdawianie stanowili 49% mieszkańców, ale który historycznie nie był częścią regionu besarabskiego[27].
W latach 1941-1944 obszar znalazł się pod zarządem rumuńskim jako część Transnistrii[26]. Po 1944 r. obszar ten ponownie znalazł się pod kontrolą ZSRR jako Mołdawska SRR.
Kultura w republice, podobnie jak w całym kraju, była całkowicie podporządkowana względom politycznym i kontrolowana przez partię[6]. Dążono do budowania nowej kultury socjalistycznej, odrzucając liczne osiągnięcia i prace mołdawskich czy rumuńskojęzycznych autorów jako „burżuazyjne”[6]. W ramach polityki kulturalnej w MASRR w Tyraspolu otwarto teatr dramatyczny mołdawski oraz teatr ukraiński, rozpoczęły działalność mołdawska kapela chóralna Doina i orkiestra symfoniczna[6]. W 1934 r. powstał związek radzieckich pisarzy Mołdawii. Szczególnie cenionymi twórcami byli M. Andriescu, T. Kabak, I. Canna oraz S. Milew[6] (większość nie przeżyła wielkiego terroru[24]). Rok później utworzony został związek kompozytorów[6]. Działało 205 domów kultury i 243 biblioteki[6]. Od 1924 r. powstawało pierwsze pismo w języku mołdawskim - „Czerwony Oracz” („Plugarul roș”), na łamach którego toczone były dyskusje o języku i kulturze mołdawskiej[29].
W 1926 r. przy ludowym komisariacie oświaty MASRR utworzony został Mołdawski Komitet Naukowy[16]. W 1934 r. jego członkowie, którzy w poprzednich latach byli czołowymi kreatorami polityki mołdawianizmu, zostali jednak oskarżeni o nacjonalizm, w następnych latach poddani represjom, a sam komitet zlikwidowano[30] i odtworzono dopiero w 1939 r.[6]
Podobnie jak w całym Związku Radzieckim, na terenie MASRR władze prowadziły walkę z religią, represjonowały duchowieństwo Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, zamykały i burzyły cerkwie. Dochodziło do niszczenia wyposażenia świątyń, prawosławnych bibliotek i archiwów[6]. Wszystkie parafie prawosławne podlegały obowiązkowej rejestracji, której władze niejednokrotnie odmawiały, nałożono ograniczenia na sprawowanie nabożeństw i naukę religii. Była to kontynuacja polityki represji, która na lewym brzegu Dniestru trwała już od 1922 r. Mimo tych działań w 1925 r. władze partyjne zauważały, że religijność mieszkańców utrzymywała się na wysokim poziomie[31]. W okresie wielkiego terroru represjom poddano niemal wszystkich pozostających jeszcze w MASRR duchownych[31].
W 1991 r., po ogłoszeniu niepodległości przez Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która przyjęła nazwę Republiki Mołdawii, wschodnie tereny tego kraju, dawniej wchodzące w skład Mołdawskiej ASRR, ogłosiły niepodległość jako Mołdawska Republika Naddniestrza. Stolicą tego nieuznawanego na arenie międzynarodowej państwa została dawna stolica Mołdawskiej ASRR – Tyraspol. Wojna o Naddniestrze, w toku której Mołdawia starała się odzyskać kontrolę nad tą częścią terytorium, zakończyła się zwycięstwem separatystów, którzy uzyskali w jej końcowej fazie pomoc rosyjską[33]. Fakt, iż w okresie międzywojennym obszar na lewym brzegu Dniestru i prawobrzeżna Besarabia rozwijały się w odmienny sposób, w ramach zupełnie innych państw i systemów, wskazuje się powszechnie jako przyczynę utrzymujących się różnic między regionami i ostatecznie oderwania się Naddniestrza[34][35][36].
Nieuznawane na arenie międzynarodowej państwo naddniestrzańskie uważa się za kontynuatora tradycji radzieckiej Mołdawii, w tym MASRR[22][36].
.svg)
|
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
.png)
