Nazwę miejscowości wywodzono od młynów wodnych („mielników”) na Bugu albo od staroruskiegomieł oznaczającego kredę. Tę drugą koncepcję potwierdzają wyniki badań archeologicznych prowadzonych w 2017 roku[10].
1390 – Władysław Jagiełło nadał księciu mazowieckiemu Januszowi I Starszemu ziemię drohicką z zamkami oraz powiatami w Drohiczynie, Mielniku, Surażu, bielsku i wszystkimi wsiami w tychże powiatach leżących[12].
ok. 1408 – przejęcie grodu przez litewskiego księcia Witolda
1420 – książę litewski Witold ufundował kościół katolicki pod wezwaniami Bożego Ciała, Wniebowzięcia NMP, św. Mikołaja i Wszystkich Świętych. Kościół znajdował się na zamku dolnym i posiadał jedną nawę.
1440, 22 września – nadanie miejskiego prawa chełmińskiego przez księcia czerskiego i warszawskiego Bolesława IV. W akcie tym król zezwolił miastu na posiadanie łaźni i postrzygalni.
1 października – Aleksander Jagiellończyk ustanowił w Mielniku dziedziczne wójtostwo, mianując na ten urząd Mikołaja Rychlika, który otrzymał dwór w Osłowie, młyn nad Mętną, jatkę i karczmy.
23 października – Aleksander Jagiellończyk i dygnitarze litewscy zatwierdzili akt unii mielnickiej łączący Polskę i Litwę w jedno państwo poprzez osobę tego samego władcy wybranego na wspólnej elekcji.
27 października – zmiana prawa miejskiego na prawo magdeburskie przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Przywilej zezwalał na targ w sobotę i trzy jarmarki roczne, w dniach 2 czerwca, 1 listopada i 8 września.
król nakazał budowę w mieście katolickiego kościoła filialnego Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
1520 – stolica powiatu
1545 – na zamku więzieni byli kniaziowie moskiewscy: Fiedor Owczyna, Jendriej Palecki, Michałko Oboleński.
1545 – drewniany skrzyniowy most przez Bug został przekazany w opiekę po połowie mieszczanom Mielnika i Łosic
lata 40. XVI w. – starosta mielnicki Nikodem Janowicz Świejko z Ciechanowca herbu Dąbrowa (1537–1549) rozbudował zamek
1551 – częściowe rozebrano na zamku baszty i gotycką wieżę królewską, wznosząc na jej miejscu nowy renesansowy budynek dla króla. Wzmianka o moście przez Bug w pobliżu zamku.
1554 – po zniszczeniu mostu w Mielniku, król zezwolił Stanisławowi Tęczyńskiemu wybudować most przez Bug w Turnej, co doprowadziło do omijania odbudowanego później mostu w Mielniku i upadku gospodarczego Mielnika[14].
1580 – miasto liczyło około 1500 mieszkańców. Plan miasta "Mielnik w drugiej połowie XVI wieku" - jego rekonstrukcja na podstawie źródeł historycznych i kartograficznych - opracowana została w serii "Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku", t. 8[15]
1618 – ks. Stanisław Udrzycki konsekrował odbudowany kościół pw. Bożego Ciała
do 1646 – prawosławna cerkiew w Mielniku przyjęła unię[16]
1656, marzec – wojska Bogusława Radziwiłła zajęły miasto, odzyskane wkrótce przez wojska królewskie
1657, 20–25 maja – idący od Brześcia Szwedzi Gustawa Stenbocka i Węgrzy Jerzego Rakoczego spalili miasto, zamek i kościół, który po odbudowie nosi nowe wezwanie Świętej Trójcy. Budowa nowego mostu w pobliżu Siemiatycz doprowadziła do gospodarczego upadku miasta. W wyniku najazdów szwedzkich, siedmiogrodzkich i moskiewskich liczba ludności miasta spadła o 68% do około 450 osób, zabudowa została spalona doszczętnie.
ok. 1710 – budowa drewnianego kościoła pw. św. Rocha
1920 – zakończenie budowy katolickiego kościoła parafialnego pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego na miejscu kościoła św. Rocha
1931 – zniszczenie kaplicy prawosławnej św. Aleksandra Newskiego
1934 – utrata praw miejskich
1939–1941 – okupacja radziecka, wysiedlenie ludności na wschód
1940 – zamienienie kościoła Przemienienia Pańskiego na stołówkę dla Rosjan i zniszczenie wyposażenia
1941–1944 – okupacja niemiecka
1953 – utworzenie Mielnickich Zakładów Terenowych Przemysłu Materiałów Budowlanych
1966 – oddana została do użytku szkoła, tzw. tysiąclatka
Demografia
Szacuje się, że w II połowie XVI wieku Mielnik liczył ok. 1530 mieszkańców[17].
1921
Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności w 1921 r. miasto Mielnik liczyło 184 domy i 1091 mieszkańców (553 kobiety i 538 mężczyzn). Większość ówczesnych mielniczan, w liczbie 535 osób, wyznawała prawosławie; pozostali stanowili wyznawcy katolicyzmu rzymskiego (323 osoby) i judaizmu (233 osoby). Pod względem narodowościowym większość mieszkańców Mielnika była Białorusinami (476 osób); pozostali to kolejno: Polacy (408 osób), Żydzi (206 osób) i 1 Rosjanin[18].
Góra Zamkowa nad rzeką Bug, na której w średniowieczu zbudowano murowany zamek królewski, spalony w 1656 podczas potopu szwedzkiego. Miejsce zawarcia Unii mielnickiej z Litwinami; nr rej. 23/A, Dec. Nr Kl.X-1/3/205/1966 z 07.03.1966 r., nr rej. 23/A, Dec. 535-1/6/81 z 06.10.1981 r.
Ruiny rzymskokatolickiego kościoła parafialnego Świętej Trójcy (pierwotny gotycki kościół pod wezwaniem Bożego Ciała, N.P. Marii i św. Mikołaja) wzniesiony przed 1420 na terenie zamku dolnego. Zbudowany został w stylu późnogotyckim przez księcia Witolda. Orientowany na planie prostokąta. W XVI w. rozbudowany. Spalony w czasie wojen szwedzkich. Odbudowany w XVIII w., gdy zmieniono wezwanie. W 1866 zamknięty przez władze rosyjskie i pięć lat później zaadaptowany na cerkiew prawosławną Świętego Ducha. Spalony w 1915. W 1929 powstał komitet chcący odbudować kościół (prac nie podjęto). Ruiny rozebrali Rosjanie w 1940, nr rej. A-107 z 24.01.1957[20][21].
Rzymskokatolicki kościół parafialny Przemienienia Pańskiego z lat 1912–1920, w miejscu dawnego gotyckiego kościoła filialnego pod wezwaniem św. Rocha istniejącego w tym miejscu w latach 1513–1829. Orientowany, neobarokowy. W ołtarzu obraz z XVIII w., krucyfiks z wieku XVII, monstrancje barokowe z XVIII w. Ul. Brzeska; nr rej.: A-32 z 26.09.2002 r.
Prawosławna cerkiewparafialna Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy (ul. Brzeska 93) z 1825, murowana, w stylu klasycystycznym (do 1839 należała do unitów). Poprzednio w tym miejscu stała cerkiew drewniana z 1551, niszczona przez pożary w 1614 i 1656; nr rej.: 598 z 17.04.1985.
Prawosławna kaplica cmentarna Opieki Matki Boskiej wzniesiona w 1776 jako unicka. Rozbudowana w 1985 poprzez dodanie niskiej wieżyczki-dzwonnicy. Orientowana. Drewniana, na planie prostokąta, nr rej.: 599 z 26.08.1985.
Synagoga z poł. XIX w. Murowana z cegły na rzucie prostokąta, otynkowana z babińcem. Pl. Kościuszki 1; nr rej.: 829 z 27.05.1997.
Plebania przy ul. Brzeskiej 69 z poł. XIX w., przebudowana w XX w. Murowana z cegły tynkowana, z gankiem, dach przekształcony; nr rej. 301 z 25.11.1966.
układ przestrzenny z XV-XVI wieku, nr rej.: 477 z 17.12.1979.
Mielnik położony jest w Dolinie Bugu, w której na tym odcinku w 1986 utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Bugu, a w 1994 Nadbużański Park Krajobrazowy. Teren, na którym leży Mielnik, ma charakter falisto-pagórkowatej równiny, urozmaiconej wzgórzami moren czołowych, z których najwyższe to Góra Uszeście (rezerwat przyrody) o wysokości 204 m n.p.m. Mielnik znajduje się w mazowiecko-podlaskim regionie klimatycznym, gdzie przeważają wpływy klimatu kontynentalnego. Amplitudy temperatur są większe od przeciętnych, a klimat charakteryzuje się dość długim, wcześnie zaczynającym się latem oraz dłuższą niż przeciętnie zimą z niskimi temperaturami. Podczas kwietniowych i majowych nocy temperatura może spadać nawet do −7° C.
Każdego roku na początku lipca organizowane są „Dni Mielnika”, a w amfiteatrze „Topolina” na początku sierpnia odbywają się „Ogólnopolskie Prezentacje Kultury Mniejszości Narodowych – Muzyczne Dialogi nad Bugiem”, na których prezentowane są folklor, muzyka i pieśni różnych narodów. W końcu czerwca odbywają się w Mielniku „Ogólnopolskie Zawody Wędkarskie o Puchar Przewodniczącego NSZZ „Solidarność”.
Przez miejscowość przebiega Szlak bunkrów[22]. Przy wjeździe do wsi od strony Osłowa znajduje się pomnikowa 120-letnia sosna zwyczajna.
↑Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 79817
↑Wieś Mielnik w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-12-26](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
↑Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 776 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
↑ abRozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 50-51.
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
↑Karol de Perthées , Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795
↑SzymonS.ZdziebłowskiSzymonS., Podlaskie/ Archeolodzy pomagają rozstrzygnąć pochodzenie nazwy wsi Mielnik, „Nauka w Polsce”, 6 kwietnia 2018 [dostęp 2018-04-09](pol.).
↑ abcdKatalog Zabytków Sztuki w Polsce "Siemiatycze, Drohiczyn i okolice", Warszawa 1996, s.34
↑AdrianA.JusupovićAdrianA., Jusupović A., Zasięg terytorialny ziemi drohickiej w średniowieczu, „Актуальні проблеми вітчизняної та всесвітньої історії. Збірник наукових праць. Наукові записки Рівненського державного гуманітарного університету” 20, Рівне 2010: 77-80. [online] [dostęp 2019-10-07](ang.).
↑Матвей Кузьмич Любавский, Литовско-русский Сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства, Москва 1900, s. 174.
↑Dorota Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2002, s.148
↑Województwo podlaskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. M. Gochny, B. Szadego, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, M. Słonia, t. 8), Warszawa 2021, s. 250-258 (komentarz) [1] plan miasta: cz. I: Mapy, plany [2] oraz Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 1568-1575 (komentarz) [3] plan miasta: cz. I: Mapy, plany [4]
↑ abcdered. M. Kołomajska-Saeed: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1996, s. 35-36.
↑Województwo podlaskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. M. Gochny, B. Szadego, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, M. Słonia, t. 8), Warszawa 2021, s. 160 [5] oraz Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 864 [6]
↑Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 28 (19).
↑Wieś Mielnik w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-08-01](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑Inwentaryzacja pomiarowa kościoła w Mielniku, 1953 r., nr inw. 665, w zbiorach WUOZ w Białymstoku
↑Projekt rekonstrukcji kościoła w Mielniku, 1956 r., nr inw. 1541-1542, w zbiorach WUOZ w Białymstoku
↑Szlaki wędrowne. Urząd Gminy Mielnik. [dostęp 2012-09-04].
↑Portal podlasie24.pl. Infomacja o śmierci honorowego obywatela Henryka Musiałowicza
Bibliografia
"Katalog Zabytków Sztuki w Polsce" - seria nowa, tom XII: woj. białostockie (redakcja: Maria Kałamajska-Saeed); zeszyt 1: "Siemiatycze, Drohiczyn i okolice", opracowanie: Maria Kałamajska-Saeed, Warszawa 1996, Instytut Sztuki PAN
Paszkowski Władysław, Inwentaryzacja pomiarowa kościoła w Mielniku, 1953 r., w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku, nr inw. 665
Linki zewnętrzne
Strona Gminy Mielnik
Gminna Biblioteka Publiczna w Mielniku
Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji
Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Gminy Mielnik
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.