Masora (hebr. מסורה) – zbiór ustalonych reguł, wypracowany przez żydowskich uczonych na podstawie prac i systemu studiów nad tekstem biblijnym, których celem jest zachowanie i przekazanie tekstu biblijnego w niezmienionym pod każdym względem kształcie. Hebrajskie słowo masora pochodzi prawdopodobnie od asar („więzy”, „okowy”) i masar („podawanie”, „przekazywanie”) przez co wskazuje na przekazywanie tradycji biblijnej[1].
Termin masora w sensie ogólnym oznacza zbiór różnych żydowskich tradycji prowadzących do poprawnej lektury tekstu Biblii hebrajskiej. W sposób szczególny termin ten odnosi się do konkretnych uwag i oznaczeń umieszczonych na manuskryptach świętych ksiąg przez masoretów między VI a XI wiekiem – razem z tekstem biblijnym stanowią one tzw. tekst masorecki. Oprócz znaków samogłoskowych i akcentowych dodanych przez nich do spółgłoskowego tekstu, manuskrypty zawierały: uwagi na temat poprawnej wymowy, korekty ewentualnych błędów, oznaczenia szczególnych i rzadkich form, a nawet prostą statystykę występowania. Noty te wypełniały najbliższy margines, przestrzeń nad i pod tekstem oraz miejsce po zakończeniu poszczególnych ksiąg. Od terminu masora pochodzą nazwy tekst masorecki (TM) oraz masoreci. W krytycznych wydaniach Starego Testamentu masora jest oznaczana jako margin.
Hebrajskie słowo masora (w jidysz mesojre) pochodzi z Ez 20,37 i oznacza „łańcuch”, „kajdany”. Jego znaczenie w odniesieniu do tekstu nawiązywało do zamknięcia tekstu w określonej, niepodlegającej zmianom formie. Z czasem zaczęto również wiązać to słowo z hebr. korzeniem מסר, który oznacza „przekazywać” i w ten sposób słowa „masora” zaczęło być używane na oznaczenie „tradycji”[2].
Masora została spisana ostatecznie w końcu I tysiąclecia n.e. przez masoretów. Jednak korzenie zawartych w niej tradycji i interpretacji sięgają czasów dużo wcześniejszych.
Współczesne badania krytyki tekstualnej Starego Testamentu pozwalają zauważyć powstanie wewnątrz judaizmu w I wieku n.e. silnego ruchu, mającego za cel wybranie, skodyfikowanie i przekazanie dalej jednego, autorytatywnego tekstu świętych ksiąg[3]. Z czasem opracowano szczegółowe zasady kopiowania świętych ksiąg tak, by uniknąć błędów czy wypaczeń przy ich przepisywaniu[4]. Po ustabilizowaniu się jednego tekstu spółgłoskowego po domniemanym Synodzie w Jamnii[5] (który z czasem stał się obowiązującym tekstem masoreckim) w okresie pomiędzy I a VI wiekiem n.e. mamy jednak wciąż do czynienia z pewnymi poprawkami dokonywanymi przez kopistów, które doprowadziły z czasem do wynalezienia i opracowania jednego systemu korygowania i zabezpieczania tekstu przed zmianami albo błędnymi poprawkami[6].
W tym celu wprowadzono znaki samogłoskowe, akcentowe oraz dokonano podziału ksiąg[7]. Powstawał też powoli materiał będący swoistym komentarzem językowo-hermeneutycznym do świętego tekstu, mającym bronić jego autorytetu. Materiał masory na początku był przekazywany ustnie. Kiedy jego ilość rosła, zaczął być dopisywany do samych rękopisów[8].
Komentarze te nie były jednolite. Ze względu na różnice w wymowie oraz różne systemy graficznego przedstawiania samogłosek i akcentów masorę można podzielić na 3 główne gałęzie tradycji: babilońską, palestyńską oraz tyberiadzką[9]. Odnalezione w genizie kairskiej manuskrypty z okresu VI–IX wieku oprócz masoreckiego tekstu spółgłoskowego mają 2 inne typy wokalizacji: wschodni (babiloński) oraz zachodni (palestyński) – oba są (w odróżnieniu od tyberiadzkiego) nadpisywane nad spółgłoskami[10]. Istnieją też ślady innych, mniej rozpowszechnionych tradycji. W ramach samej tradycji tyberiadzkiej (która ostatecznie przeważyła i zachowała się najpełniej do dzisiaj), funkcjonowały również różne odgałęzienia[11].
Szkoła tyberiadzka była przede wszystkim dziełem dwóch rodów: ben Neftalich i ben Aszerów. Ostatecznie przyjął się tekst Aarona ben Aszera (to ostatni członek tej rodziny), na nim zostały oparte najstarsze ze znanych nam dzisiaj kodeksów (Leningradzki czy Aleppo), a potem drukowane wydania Biblii hebrajskiej[12].
Masora dzieli się na:
Poza tym ewentualnie[13]:
Podstawowym językiem masory jest aramejski, częściowo przeplatany także hebrajskim. Terminologia, szczególnie biorąc pod uwagę cały system skrótów, jest trudna i zakłada uprzednią wiedzę na jej temat, by móc odpowiednio z niej korzystać. To także tłumaczy fakt, że późniejsze pokolenia kopistów, nie znając jej, uczyniły z niej element czysto ozdobny[8]. Jej znaczenie na nowo odkrył i przywrócił Jakub ben Chajim na przełomie XV–XVI wieku.
Świętość tekstu nie pozwalała na jakiekolwiek poprawki w tekście spółgłoskowym, dlatego opracowany cały system różnych oznaczeń w tekście. Najważniejsze z nich to[14][15][16]:
Niektórzy wymieniają oprócz tych najczęstszych jeszcze inne.
Pomimo że ścisła działalność masoretów kończy się w połowie X wieku, to jednak proces przekazywania i porządkowania tradycji trwał nadal. Powstały traktaty opisujące różne problemy masoreckiej tradycji, wymowy, a także samych zasad kopiowania. Najważniejsze z nich to[19]:
Po wynalezieniu druku zaczęły pojawiać także wydania drukowane Biblii hebrajskiej, najpierw bez masory, z czasem rozwijane. Drugie wydanie tzw. Biblii Rabinicznej (Wenecja, 1524–1525) wydane przez Daniela Bomberga, zawierało oprócz tekstu biblijnego, także masorę, targum oraz najbardziej szanowane spośród średniowiecznych komentarzy (np. Rasziego, Ibn Ezry i innych). Zostało ono przygotowane przez Jakuba ben Chajima ibn Adonijah (przełom XV–XVI wieku). To jemu zawdzięcza się ocalenie i ponowne wykorzystanie masory, która w międzyczasie prawie została zapomniana i zaczęła w manuskryptach spełniać funkcję czysto ozdobną[20]. W celu przygotowania tego wydania przestudiował on wiele dostępnych manuskryptów. Opracował gruntownie masora finalis, tworząc system wzajemnych odniesień z masora magna, łatwy do przeszukiwania i używania. Jego wydanie stało się swoistym textus receptus Biblii hebrajskiej (a tym samym masory) na długie lata (praktycznie aż do XX wieku). Z drugiej jednak strony na temat źródeł przez niego wykorzystanych niewiele wiemy, a jego praca polegała przede wszystkim na niekontrolowanym połączeniu różnych zachowanych tradycji. Dlatego, mimo szacunku dla ogromu jego pracy, należy jednak zaznaczyć, że pod względem naukowym Druga Biblia Rabiniczna nie może być traktowana ściśle jako tekst należący do rodziny ben Aszer, i dlatego straciła bardzo wiele na wartości wraz z odkryciem starszych manuskryptów[21].
Ogromny wkład dla studiów nad tradycją masorecką miał Elias Levita (1468–1549), nazwany nawet z czasem ojcem takich studiów[21]. Wydał on wiele prac, spośród których najbardziej znaną jest Massoreth ha-Massoreth (1538) – podręcznik i komentarz do Masory. Jego opinia, że znaki samogłoskowe nie pochodzą ze starożytności, ale że zostały dodane przez masoretów, spotkała się ze srogim przyjęciem przez żydów (traktujących je za natchnione i spisane przez Ezdrasza). Dzieło zawiera dyskusję nad istotnymi zagadnieniami, rozważa techniczne terminy oraz skróty. Współcześnie zostało ponownie wydane przez Christiana Ginsburga wraz z Wprowadzeniem do Biblii Rabinicznej ben Chajima[22].
Inni znaczący uczeni pracujący następnie nad Masorą to[20]:
Najważniejsze współczesne opracowania zostały dokonane przez[21]:
Przede wszystkim znajomość masory wydaje się konieczna do odpowiedniego zrozumienia tekstu masoreckiego, z którym tworzy ona praktycznie nierozdzielną całość. Poza tym, należy pamiętać, że masora była pierwotną formą krytyki tekstualnej (statystyka słów, oznaczenie nieregularnych form itd.) i dlatego, choć na pewno prymitywna w porównaniu do dzisiejszych badań, pozwala wejść głębiej w tekst, kiedy chce się przeanalizować tradycję jego przekazu. Dlatego też, tym bardziej, analiza pracy nad tekstem dokonanej przez masoretów (korekty, ustalenie tekstu autorytatywnego dla judaizmu itd.) jest koniecznym krokiem przy krytyce poszczególnych tekstów Biblii hebrajskiej[24].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
