Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnikKarol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, uznawanej za początek nomenklatury zoologicznej. Autor nadał gatunkowi nazwę Simia sphinx[1]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu zostało błędnie wskazane na „Borneo” (łac.Habitat in Borneo)[1], poprawione w 1976 przez Erica Delsona i Prudence Napier na Bitye, w okolicy rzeki Dja, w Kamerunie[20][21][22]. Linneusz swój opis oparł na wcześniejszym wydaniu Systema Naturae i pracach innych autorów[1]. W 1976 roku wyznaczono neotyp: jest to zamontowana skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH Mammals 1922.12.19.7) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie[23][24][25].
Badania molekularne sugerują, że istnieją dwie odrębne populacje M. sphinx; badanie z 2003 roku wykazało, że rzeka Ogowe w Gabonie przecina ich zasięg występowania, dzieląc je na dwie odrębne populacje: w Kamerunie i północnym oraz południowym Gabonie[26].
Mandrillus (Mandril): fr. mandrill „mandryl”, hiszp. mandril „mandryl”, od ang.mandrill „pawian”, od man „człowiek”; drill „wiertło”[28].
sphinx: w mitologii greckiej Sfinks (gr.ΣφιγξSphinx) był drapieżnym potworem o różnorodnym wyglądzie zamieszkałym w Tebach, który zadawał podróżnikom zagadki i rozrywał na strzępy tych, którzy odpowiedzieli niepoprawnie[29][30].
Zasięg występowania
Mandryl barwnolicy występuje w środkowo-zachodniej Afryce, od południowego Kamerunu (na południe od rzeki Sanaga) do kontynentalnej Gwinei Równikowej, w zachodnim Gabonie (na wschodzie jego zasięg rzeki ograniczają Ivindo i Ogowe) i w południowo-zachodnim Kongu (na południe od rzeki Kouilou i w dół do rzeki Kongo)[27]. Nie występuje na wschód od rzeki Dja w Kamerunie oraz w lasach południowo-wschodniego Kamerunu[27].
Morfologia
Długość ciała (bez ogona) samic 55–67 cm, samców 62–110 cm, długość ogona samic 5–9 cm, samców 7–10 cm; masa ciała samic 11–13 kg, samców 18–33 kg[31][32]. Mandryle są największymi małpami po człekokształtnychgorylach, szympansach i orangutanach. Samce mają charakterystyczne ubarwienie. Pysk i modzele siedzeniowe są wyraźnie ubarwione na niebiesko, czerwono i fioletowo. Młode oraz samice są bardziej brązowe. Młode samce zyskują swe ubarwienie dopiero w 5–6 roku życia, gdy osiągną dojrzałość płciową.
Ekologia
Tryb życia
Mandryle żyją w wiecznie zielonych wilgotnych lasach równikowych. Przebywają głównie na ziemi, niekiedy także w dolnej warstwie koron drzew. Zwierzęta te tworzą grupy (haremy) liczące do 20 osobników, przewodzone są przez jednego samca i zajmują terytorium ok. 50 km². Często kilka takich grup łączy się i powstają w ten sposób duże, luźne zgrupowania.
Po ciąży trwającej 220–270 dni rodzi się 1 młode. Samice są płodne średnio co 33 dni. Dojrzałość płciową osiągają po ukończeniu 4 lat. Najdłuższy zanotowany wiek mandryla to 46 lat.
↑ abcdC. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 25. (łac.).
↑C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 12. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1766, s. 35. (łac.).
↑C. Alströmer. Beskrifning på en sällsam Babian, Simia Mormon. „Kungliga Svenska vetenskapsakademiens handlingar”. 27, s. 138, 1766. (szw.).
↑E.A.W. von Zimmermann: Geographische Geschichte des Menschen, und der allgemein verbreiteten vierfüßigen Thiere. Cz. 2. Leipzig: Weygand, 1780, s. 176. (niem.).
↑R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 59. (ang.).
↑J.M. Bechstein: Allgemeine Uebersicht der vierfüßigen Thiere: Mit Kupfertafeln. T. 1. Weimar: Verlag des Industrie-Comptoirs, 1799, s. 188. (niem.).
↑J.E. Gray: Synopsis of the Species of Mammalia. W: E. Griffith: The animal kingdom arranged in conformity with its organization, by the baron Cuvier, member of the institute of France, &c. &c. &c. additional descriptions all the species hitherto named, and of many not before noticed. Cz. 5. London: G. B. Whittaker, 1827, s. 23. (ang.).
↑D.G. Elliot. Description of new species of monkeys of the genera Cercopithecus and Papio. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 4, s. 305, 1909. (ang.).
↑P. Matschie. Bemerkungen über die kurzschwänzigen westafrikanischen Affen. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1917, s. 344, 1917. (niem.).
↑L.W. Rothschild. Description of a new Baboon. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 10, s. 232, 1922. (ang.).
↑L. Zukowsky. Der Mandrill von Fernando Po. „Archiv für Naturgeschichte”. Abteilung A. 91 (5), s. 132, 1926. (niem.).
↑ abK. Abernethy & F.K.A.& F.MaiselsK. Abernethy & F.K.A.& F., Mandrillus sphinx, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-27](ang.).
↑ abNazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ abK. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 188, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Mandrillus sphinx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-27].
↑N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Mandrillus sphinx (Linnaeus, 1758). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
↑1922.12.19.7.[a]. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
↑1922.12.19.7.[b]. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
↑P.T. Telfer, S. Souquière, S.L. Clifford, K.A. Abernethy, M.W. Bruford, T.R. Disotell, K.N. Sterner, P. Roques, P.A. Marx & E.J. Wickings. Molecular evidence for deep phylogenetic divergence in Mandrillus sphinx. „Molecular Ecology”. 12 (7), s. 2019–2024, 2003. DOI: 10.1046/j.1365-294X.2003.01877.x. (ang.).
↑ abcC.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 228. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑sphinx, [w:] The Key to Scientific Names, J.A.J.A.Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-09-19](ang.).
↑D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 654–655. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 148. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
P. Matschie & L. Zukowsky. Einige Formen des Mandrills aus Kamerun und angrenzenden Gebieten. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1917, s. 469–496, 1917. (niem.).
E. Delson & P.H. Napier. Request for the determination of the generic names of the baboon and the mandrill (Mammalia: Primates, Cercopithecidae). Z.N. (S.) 2093. „The Bulletin of Zoological Nomenclature”. 33 (1), s. 46–60, 1976. (ang.).
K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 188, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 115. ISBN 83-01-14344-4.