Rosyjski Instytut Literacki w Sankt PetersburguMłody Puszkin recytuje swoje poezje przed Dierżawinem. Egzamin w Liceum w Carskim Siole, 1 stycznia 1815 r.
Literatura rosyjska (ros.ру́сская литерату́ра) – twórczość literacka w języku rosyjskim, należąca do szerszego kręgu literatur europejskich i słowiańskich[1]. Pierwsze znane utwory powstały około X-XI wieku wraz z rozwojem piśmiennictwa i kultury na ziemiach Rusi.
Fundamentem literatury rosyjskiej jest ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W okresie staroruskim powstała literatura ruska, która następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie, Galickie i inne). Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (najstarsza wersja z XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Suplika Daniela Więźnia (XII lub XIII w.), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).
W okresie zjednoczeniowym, zwanym również „okresem moskiewskim” aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zaniknął ruski język literacki w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.
W XV w. najbardziej wyróżniającymi się osobowościami w literaturze rosyjskiej byli Atanazy Nikitin, autor dzieła, pt. Podróż za trzy morza (1466-1472) oraz Pachomiusz Logofet, autor Opowieści o książętach Włodzimierskich. Pod koniec XV w. została również sformułowana przez FiloteuszaTeoria trzech Rzymów. Do najbardziej popularnych dzieł literackich z przełomu XV i XVI w. należał Domostroj. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są monumentalne, wielotomowe dzieła Wielkie Czetji Mineje oraz Zwód Nikonowski, które stały się oficjalnymi kronikami ówczesnej Rosji[2]. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należał Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672-1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także inny zabytek literatury rosyjskiej – Synopsis Kijowski (1674). W latach 1675-1677 pisarz i poseł carski Mikołaj Spyfarij napisał dziennik z podróży do Chin, pt. Podróż przez Syberię do granic chińskich, a także Opis Chin oraz Dokument państwowy poselstwa Mikołaja Spyfarija w Chinach. Prace te obok dziennika Marco Pola były jednym z najważniejszych źródeł informacji o Chinach w ówczesnej Europie.
W XVIII wieku rozwija się również literatura rosyjska po łacinie. Do najznaczniejszych rosyjskich pisarzy łacińskich należy Dimitrie Cantemir, który tworzył także w językach rosyjskim i mołdawskim.
W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wielki wpływ na kulturę rosyjską wywarł okres radziecki, w którym w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, socjalistycznymi treściami.
Powieść minionych lat (1113) – mnich Nestor; najstarszy latopis ruski, w którym zostały opisane początki państwowości ruskiej i historia dynastii Rurykowiczów. Po raz pierwszy opublikowana w 1767 r. w Sankt Petersburgu na podstawie Rękopisu Nikonowskiego. Powieść zachowała się w dwóch zasadniczych odpisach:
Kodeks Hipacki (XV wiek) – zabytek odnaleziony przez Nikołaja Karamzina w 1807 r. w monastyrze św. Hipacego pod Kostromą – z rosyjskiego nazywa się go również „ipatiewskim”. Pod jego odkryciu i zbadaniu przekazany w 1810 r. do Rosyjskiej Biblioteki Narodowej. W Kodeksie Hipackim zawarte są obok Powieści minionych lat także Latopis Kijowski – opis zdarzeń z lat 1118–1199 r. oraz Latopis Halicko-Wołyński doprowadzony do 1292 r. (wydarzenia lat 1203–1292[3]).
Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186) – autor nieznany; epos o wyprawie ruskiego księcia Igora przeciw Połowcom; po raz pierwszy wydany w Moskwie w 1800 r. przez Aleksieja Musina-Puszkina. Oryginalny manuskrypt strawił pożar Moskwy w 1812 r. Do dzisiejszych czasów zachowała się transkrypcja sporządzona w latach 1795–1796 przez Musina-Puszkina jako podarunek dla carycy Katarzyny II. Istnieją podejrzenia, iż spalony w 1812 r. oryginał mógł być falsyfikatem sporządzonym przez czeskiego pisarza i rusofila Josefa Dobrovskiego[4].
Opowieść o książętach włodzimierskich (XV wiek) – Pachomiusz Logofet
Podróż za trzy morza (1466–1472) – Afanasij Nikitin; dziennik z podróży do Indii, podstawowe ruskie źródło informacji o Kaukazie, Krymie, Persji i Indiach. Najstarsze znane, w całości świeckie, dzieło literatury rosyjskiej. Po raz pierwszy wydany przez Nikołaja Karamzina w 1821 r. na podstawie XVI-wiecznego odpisu.
Fizjolog (XV wiek) – rosyjski przekład starożytnych opowiadań z lat 200-300 n.e. pochodzących najprawdopodobniej z Aleksandrii. Tłumaczenie na podstawie bułgarskiego przekładu z języka greckiego z XI–XII wieku. W Fizjologu zamieszczono dokładne opisy wielu mitycznych (np. jednorożca i syreny), jak i rzeczywistych gatunków zwierząt (np. lwa i orła). Ilustracje zawarte w Fizjologu stały się źródłem inspiracji dla ruskiej ikonografii, iluminacji książki i ornamentyki.
Domostroj (XV wiek) – autor nieznany; zbiór przepisów obyczajowo-prawnych pochodzący z Nowogrodu Wielkiego. W 1560 r. ponownie opracowany przez Sylwestra, doradcę Iwana IV Groźniego.
Wielkie Czytane Mineje (1541) – praca zespołowa, późniejsze wersje pod redakcją Nikona; dzieło stało się obok Zwodu Nikonowskiego jedną z oficjalnych kronik ówczesnej Rosji.
Opowieść o Piotrze i Fewronii z Murmania (ok. 1550).
Historia o Carstwie Kazańskim (1564–1566).
Carska Księga Tytułów (1672) – praca zespołowa artystów z kremla moskiewskiego; księga zawiera 20 portretów wielkich książąt i carów rosyjskich (od Ruryka do Aleksego I Romanowa), 11 portretów patriarchów ruskich, 22 portrety zagranicznych monarchów panujących w czasach Aleksego I, oraz herby.
Synopsis kijowski (1674) – Innocenty Gizel; pierwszy rosyjski podręcznik historii. W księdze został przedstawiony poczet książąt ruskich i carów rosyjskich, którzy według autora są jedynymi prawowitymi dziedzicami władców Rusi Kijowskiej. Podręcznik zawiera także listę hetmanów kozackich, jak i polskich wojewodów na ziemiach ruskich. Po raz pierwszy opublikowany w 1674 r. w wówczas rosyjskim Kijowie.
Rymologion (1678) – Symeon Połocki; jeden z trzech zbiorów wierszowanych Symeona. Zawiera utwory pochwalne, adresowane do cara, członków jego rodziny oraz dostojników świeckich i kościelnych. Utwory te powstawały z okazji ceremonii dworskich oraz świąt. Symeon jako pierwszy autor wypracował i zastosował w swych utworach rosyjski wiersz sylabiczny. Wydany po raz pierwszy w 1679 r.
Ogród wielu kwiatów (1680) – Symeon Połocki, drugi z tomów poezji wydany po śmierci autora. Symeon Połocki będąc wychowawcą carskich dzieci pisał rymowanki, przekazujące im wiadomości z różnych dziedzin życia i nauki.
Brygadier (1769) – Denis Fonwizin; komedia, w której autor poddał krytyce niski poziom kształcenia i niemoralność zarówno urzędników, jak i drobnej szlachty. Fonwizin kpi tutaj także z galomanii młodego pokolenia.
Podróż z Petersburga do Moskwy (1790) – Aleksander Radiszczew; powieść wydana anonimowo w Sankt Petersburgu, traktuje o konieczności zniesienia poddaństwa chłopów i innych reformach państwowych. Jakoby osobną część utworu stanowią oda Wolność napisana w 1783 r. i przedstawiająca historię walki o prawa i swobody obywatelskie na całym świecie, oraz artykuł filozoficzny Słowo o Łomonosowi z 1780 r.
Biedna Liza (1792) – Nikołaj Karamzin, opowiadanie o niespełnionej miłości chłopki do szlachcica
O człowieku, jego śmiertelności i nieśmiertelności (1792–1795) – Aleksander Radiszczew; traktat filozoficzny napisany podczas zesłania na Syberię i wydany w 1809 r. Radiszczew w nim traktuje o rozwoju człowieka i jego związkach ze światem zwierząt i roślin, o zmiennych właściwościach i ruchu materii, porusza zagadnienienia czasu i przestrzeni, a także kwestię śmiertelności człowieka i jego duszy. Dochodzi do wniosku, że nieśmiertelność duszy jest niemożliwa do udowodnienia i pozostaje kwestią wiary.
Bajka o rybaku i złotej rybce (1833) – Aleksander Puszkin; literacka wersja ludowej opowieści rosyjskiej o Starej chciwej żonie; wątek najprawdopodobniej zaczerpnięty z wydanej 15 lat wcześniej przez braci Grimm „Bajki o rybaku i jego babie”.
Trylogia autobiograficzna (1852–1857) – Lew Tołstoj; trylogia składa się z następujących części: Dzieciństwo (1852), Lata chłopięce (1854) i Młodość (1857).
Bogdan Chmielnicki i powrót południowej Rusi do Rosji (1857) – Nikołaj Kostomarow; rosyjskojęzyczne dzieło na temat powstań kozackich spod pióra ukraińskiego pisarza.
Historia ruska w biografiach jej głównych osobistości (1874–1876) – Nikołaj Kostomarow; rosyjskojęzyczne dzieło ukraińskiego pisarza bazujące na różnorodnych rosyjskich materiałach źródłowych.
Królestwo Boże jest w waszym wnętrzu (1894) – Lew Tołstoj; magnum opus literatury faktu spod pióra Lwa Tołstoja, po raz pierwszy opublikowane w Niemczech w 1894 r. Jedno z głównych źródeł inspiracji anarchizmu cherześcijańskiego i biernego oporu.
Maszeńka (1926) – Władimir Nabokow; debiutancka powieść Nabokowa opublikowana pod pseudonimem W. Sirin w 1926 r. w Berlinie. Fabuła powieści koncentruje się na postaci mieszkającego w Berlinie emigranta Lwa Glebowicza Ganina, który dowiaduje się, że żona jego sąsiada, mająca przybyć niedługo do Berlina, jest jego ukochaną z lat młodości. To odkrycie budzi u niego ogromną tęsknotę za ojczyzną i dawną miłością. Powieść jest historią o nostalgii i sile wspomnień. Stanowi również obyczajowy obrazek z życia emigrantów rosyjskich w Niemczech[5].
Czarodziej (1939) – Władimir Nabokow; opowieść napisana w Paryżu, opublikowana po raz pierwszy po śmierci autora w 1986 r. Utwór stanowi pierwowzór powieści Lolita – również porusza temat pedofilii i opiera się na podobnym schemacie fabularnym, co późniejsza powieść (samotny mężczyzna, odczuwający pożądanie do małych dziewczynek żeni się, aby móc zbliżyć się do nieletniej córki swojej nowej małżonki)[6].
Doktor Żywago (1957) – Boris Pasternak; powieść wydana po raz pierwszy w 1957 r. w języku rosyjskim we Włoszech. W 1958 r. została uhonorowana literacką Nagrodą Nobla. Z przyczyn politycznych w ZSRR powieść ukazała się dopiero w 1988 r. w magazynie literackim „Nowyj Mir” (numery: 1, 2, 3 i 4). W tym samym roku w ZSRR powieść ukazała się również w postaciach książkowych (jednocześnie w Moskwie i Wilnie).
Archipelag GUŁag (1958–1968) – Aleksander Sołżenicyn; trzytomowe dzieło napisane w formie relacji historycznej. Wydane po raz pierwszy w 1973 w Paryżu (tom I), zaś w ZSRR oficjalnie w 1989 (wcześniej funkcjonowało w obiegu podziemnym).
Nocny patrol (1998) – Siergiej Łukjanienko; powieść fantasy, pierwsza część cyklu „Patrole” w skład którego wchodzą też: Dzienny patrol, Oblicze czarnej Palmiry, Patrol zmroku i Ostatni patrol.
.jpg)
.jpg)
