ResponseEve, a responsive template by SiGa

Książ Wielki

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Książ Wielki – pałac Mirów
Herb
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	miechowski
Gmina	Książ Wielki
Prawa miejskie	1370–1870, 2023
Burmistrz	Marek Szopa
Powierzchnia	5,62 km²
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	817[1] 145 os./km²
Strefa numeracyjna	41
Kod pocztowy	32-210[2]
Tablice rejestracyjne	KMI
Położenie na mapie gminy Książ Wielki Książ Wielki
Położenie na mapie Polski Książ Wielki
Położenie na mapie województwa małopolskiego Książ Wielki
Położenie na mapie powiatu miechowskiego Książ Wielki
50°26′32″N 20°08′25″E/50,442222 20,140278
TERC (TERYT)	1208044
SIMC	0246617
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
BIP

Książ Wielki – miasto w Polsce położone w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim, siedziba gminy Książ Wielki. Leży nad Nidzicą, około 7 km na północny wschód od Miechowa, przy drodze krajowej nr 7.

Książ Wielki uzyskał lokację miejską w 1370 roku, zdegradowany 13 stycznia 1870 roku^[3]. W latach 1867–1954 i od 1973 siedziba gminy Książ Wielki^[4], w latach 1954–1972 siedziba gromady Książ Wielki^[5]. Status miasta odzyskał 1 stycznia 2023 roku^[6].

Historia

Nazwa

Oddanie brzmienia nazwy Książ sprawiało w przeszłości wiele kłopotów. I tak, w roku 1234 pisano Kyniese, w 1249 – Kenese, w 1328 – Xanze, w 1343 – de Xansse, w 1381 – Xansz, w 1389 – Xans, w 1470 – Magna Xansch, w 1523 – Maior Xyansch, a w 1658 – Xiąz.

Dzieje

Pierwotnie była to osada książęca, wzmiankowana już w 1120 roku przez kronikarza w klasztorze cystersów w Jędrzejowie. W końcu XIII wieku na północny zachód od dzisiejszego miasta zbudowano założenie obronne w formie wału na planie owalu o średnicy około 50 metrów otoczonego fosą o szerokości 20 m^[7]. Przypuszczalnie zbudował je Adam z Książa herbu Janina, sędzia krakowski i kasztelan wiślicki^[7]. W końcu XIV wieku Książ Wielki był własnością Spytka z Melsztyna. W 1385 roku wzmiankowany był burgrabia „de Xans”^[7]. W 1385 roku (inne źródła podają lata 1333–1370) Książ Wielki otrzymał prawa miejskie (lokacja królowej Jadwigi na prawie magdeburskim). Od tego czasu był także siedzibą szkółki parafialnej, wzmiankowanej w dokumentach magistratu. Jako siedziba powiatu, pod koniec XIV w. stał się także miejscem, w którym orzekał sąd ziemski (przetrwał do II poł. XVIII w.)^[8].

Marcin Kamieniecki w 1518 roku sprzedał na wyderkaf za 5000 florenów rajcom krakowskim: Janowi Bonerowi oraz Janowi Kislingowi – patronom i opiekunom nowo fundowanej mansjonarii w kościele NMP w Krakowie – czynsz w wysokości 156 grzywien oraz 12 groszy z Książa Wielkiego wraz z wsiami: Wielka Wieś, Głogowiany, Wolica, Cisia Wola, Częstoszowice i Boczkowice, oraz z połowy zamku Kamieniec z wsiami: Odrzykoń, Łęki, Przybówka, Wojkówka, Bratkówka, Jasienica Mniejsza, Jasienica Większa (w powiecie pilzneńskim) oraz Konaszówka i Moczydło (w powiecie ksiąskim). Król potwierdził tę sprzedaż w 1523 roku^[9].

W 1521 roku Książ Wielki i 7 wsi Marcin Kamieniecki sprzedał Janowi Tęczyńskiemu za 5500 florenów.

Od XIV do XVIII wieku odbywały się tu roki sądowe ziemskie. W XV i XVI wieku odbywały się jarmarki słynne na całe ówczesne województwo krakowskie.

W latach 1558–1562 Książ Wielki był własnością Jana Bonera, pod jego opieką powstał tu ważny ośrodek kalwinów, odbyły się tu synody w latach 1558, 1560 i 1562. Potem powstał zbór ariański^[10].

Kolejnym właścicielem Książa był Stanisław Barzi, usunął on różnowierców.

W 1582 roku miasto przeszło na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec, a w 1727 roku – Wielopolskich (miasto i pałac były własnością m.in. Aleksandra Wielopolskiego)^[11] należąc w latach 1601–1864 do Ordynacji Myszkowskich i będąc siedzibą jednego z 12 kluczy dóbr ziemskich^[12]. W 1595 roku miasto położone w powiecie ksiąskim województwa krakowskiego było własnością starosty chęcińskiego Piotra Myszkowskiego^[13], które (jako bratanek) otrzymał w 1591 roku po śmierci biskupa Piotra Myszkowskiego^[14]. Do 1795 roku Książ Wielki był siedzibą powiatu, obejmował on wówczas takie miasta jak: Miechów, Wolbrom, Żarnowiec i Jędrzejów. Status miasta powiatowego utracił Książ po ostatnim rozbiorze Polski.

Po III rozbiorze w 1795 roku Książ Wielki znalazł się w zaborze austriackim. Od 1809 roku był w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku po kongresie wiedeńskim, został włączony do Królestwa Kongresowego. W odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, Książ Wielki utracił prawa miejskie w 1875 roku.

Na początku XX wieku mieszkało tu 2,6 tys. osób (w tym 60% Żydów). W 1910 roku utworzono Bank Spółdzielczy, aktywną działalność prowadziło kółko rolnicze (biblioteka, odczyty). Po odzyskaniu niepodległości Książ znalazł się w granicach województwa kieleckiego (powiat miechowski).

W czasie okupacji niemieckiej do 1942 roku na terenie Książa znajdowało się getto otwarte. Do tego czasu Żydzi stanowili około połowę mieszkańców Książa (478 na 910 mieszkańców w 1860 roku według „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”). W dniach 1–2 sierpnia 1944 roku Gestapo i niemiecka policja dokonały pacyfikacji wsi mordując 12 osób oraz paląc wieś liczącą ok. 100 zabudowań. Akcja pacyfikacyjna była odwetem za działalność partyzantów w regionie^[15]. W czasie II wojny światowej w Książu Wielkim zniszczony został cmentarz żydowski.

Po II wojnie światowej Książ Wielki zmieniał kilkukrotnie przynależność administracyjną: do roku 1950 i w latach 1975–1998 pozostawał w granicach województwa kieleckiego, 1950 – 1975 – krakowskiego, a od 1999 roku – małopolskiego (powiat miechowski). W latach 1954–1972 wieś była siedzibą gromady Książ Wielki.

Kalendarium^[16]

• 1120 – pierwsza wzmianka o Książu Wielkim, zapisana w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie.
• 1234 – właścicielem Książa Wielkiego jest wojewoda krakowski Stefan, herbu Topór.
• 1380 – kasztelan krakowski Spytko z Melsztyna funduje kościół św. Ducha.
• 1400 – Książ Wielki stał się miastem powiatowym.
• 1441 – po poślubieniu Jadwigi Spytkówny, właścicielem miasta zostaje Andrzej Tęczyński.
• 1541 – Katarzyna z Tęczyńskich wychodzi za Jana Bonera, wojewodę krakowskiego, wnosząc mu miasto w wianie.
• 1556 – synod protestancki w Książu Wielkim z udziałem Jana Łaskiego i Mikołaja Reja.
• 1562 – wdowa Katarzyna Boner poślubia następcę zmarłego męża – wojewodę krakowskiego Stanisława Barziego i ten obejmuje w posiadanie Książ Wielki.
• 1582 – miasto odkupuje biskup krakowski Piotr Myszkowski.
• 1595 – ukończono budowę pałacu na Mirowie.
• 1601 – Piotr Myszkowski, bratanek biskupa, ustanawia ordynację na „Mirowie”, zwaną ksiąską.
• 1646 – Cud w kościele św. Wojciecha – Matka Boska na obrazie „zapłakała krwawymi łzami”.
• 1706 – na prymasa Polski wybrano proboszcza Książa Wielkiego – Stanisława Szembeka.
• 1727 – Franciszka z Myszkowskich poślubia Franciszka Wielopolskiego, który obejmuje dobra ksiąskie. I tak, po raz czwarty, miasto zostaje wniesione w wianie.
• 1748 – prymasem Polski powołano kolejnego proboszcza Książa Wielkiego – Adama Ignacego Komorowskiego.
• 1776 – proboszcz Adam Brachman zbudował nową szkołę parafialną, która jako jedyna w tym czasie, podlegała Akademii Krakowskiej.
• 1862 – margrabia Aleksander Wielopolski obejmuje stanowisko naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.
• 1870 – Książ Wielki traci prawa miejskie^[17].
• 1914 – 7 sierpnia wkracza I Brygada Legionów, maszerująca z Krakowa do Kielc.
• 1918 – 2 listopada rozbrojono posterunek żandarmerii austriackiej.
• 1939 – 6 września wkroczyły oddziały niemieckie.
• 1944 – poważne wystąpienia zbrojne oddziałów Armii Krajowej.
• 1945 – 14 stycznia do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej.
• 1949 – założenie Liceum Ogólnokształcącego (w pałacu na Mirowie).
• 1974 – powołanie Technikum Rolniczego.
• 1977 – utworzenie Zespołu Szkół Rolniczych.
• 2003 – założenie Klubu Sportowego „Jastrzębiec”.
• 2023 – przywrócenie statusu miasta.

Starania o odzyskanie statusu miasta (2021-2023)

27 lipca 2021 roku Rada Gminy rozpoczęła procedurę związaną z nadaniem Książowi Wielkiemu statutu miasta. Druga uchwała w tej sprawie określiła sposób przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami. Swój podpis popierający zamianę statusu Książa Wielkiego z wiejskiego na miejski będzie można złożyć u sołtysów podczas zbierania przez nich podatków^[18]. Zarządzeniem nr 75/2021 wójt gminy określił termin konsultacji na dni od 25 października do 30 listopada 2021 roku^[19]. Z około 5 tysięcy osób uprawnionych do udziału w konsultacjach, głos oddało 535 mieszkańców gminy. Z tej liczby 371 głosów było za, 119 przeciw, 32 głosujących się wstrzymało, a 13 ankiet było nieważnych^[20]. Rada Gminy Książ Wielki, na podstawie wyników konsultacji społecznych w 2021 roku, podjęła uchwałę w sprawie wystąpienia z wnioskiem o nadanie miejscowości Książ Wielki statusu miasta^[21]. 1 stycznia 2023 roku doszło do przywrócenia statusu miasta^[6].

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[22].

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha wraz z dzwonnicą, cmentarzem i ogrodzeniem z bramką;
• kościół pw. Świętego Ducha z cmentarzem i ogrodzeniem oraz budynek poklasztorny, (budynek dawnego klasztoru augustiańskiego, skreślony decyzją z 09.10.2014 r.);
• zespół pałacowy: pałac, dwa pawilony, założenie ogrodowe z murami i parkiem wraz z okolicznym krajobrazem.

Sport

W 2003 powstał klub sportowy – SKS Jastrzębiec Książ Wielki (SKS – Strażacki Klub Sportowy). Obecnie (sezon 2023/2024) pierwsza drużyna uczestniczy w rozgrywkach klasy B, gr. Kraków I^[23].

Religia

Katolicyzm

• Parafia rzymskokatolicka św. Wojciecha Biskupa i Męczennika

Restoracjonizm

• Zbór Świadków Jehowy

Części miejscowości

Osoby związane z Książem Wielkim

• Aleksandra Dobrowolska (1906 – 1989) – polska działaczka społeczna, kustosz, organizatorka muzeów.
• Eugeniusz Madejski (1908 – 1986) – doktor historii, założyciel i dyrektor Liceum Ogólnokształcącego w Książu Wielkim. Zasłużony badacz historii tej ziemi^[27].
• Władysław Madejski (1899 – 1965) – pułkownik lotnictwa, obserwator. Ochotnik Legionów Polskich, szef wydziału wyszkolenia Departamentu Lotnictwa II RP, komendant Wojskowej Szkoły Pilotów w Dęblinie.
• Jan Madejski (1925 – 2000) – syn Władysława Madejskiego, inżynier i naukowiec, specjalista w zakresie termodynamiki, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk.
• Julian Malinowski (1908 – 1971) – dowódca oddziałów Armii Krajowej. Organizator i uczestnik wielu akcji zbrojnych, odznaczony m.in. Virtuti Militari. Jest patronem Szkoły Podstawowej w Książu Wielkim.
• Stefan Żechowski (1912 – 1984) – malarz i rysownik. Zasłynął zwłaszcza stworzonym w 1937 roku, cyklem ilustracji do powieści „Motory” Emila Zegadłowicza. Imię tego artysty nosi Gimnazjum w Książu Wielkim, natomiast w Miechowie odtworzono jego pracownię urządzając w niej ekspozycję prac.

Przypisy

Bibliografia

• Robert Zwierzyniecki: Ordynacja Myszkowskich, czyli kto miał Chroberz, Książ i Szaniec. Kraków: Ridero, 2017, s. tak. ISBN 978-83-8104-906-1.

Linki zewnętrzne

• Książ Wielki. ksiazwielki.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-12-20)].
• Książ Wielki w dokumencie archiwalnym. ksiazwielki.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-08)].
• Książ 2.) K – ''Wielki'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 825 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona