Kryzys III wieku – szereg wydarzeń politycznych, militarnych, gospodarczych i społecznych w dziejach Cesarstwa Rzymskiego, które miały miejsce między zamordowaniem cesarza Aleksandra Sewera w roku 235 a objęciem władzy przez Dioklecjana w roku 284. Epoka kryzysu oddziela dwie podstawowe formy ustrojowe cesarstwa: istniejący od czasów Oktawiana Augusta pryncypat do ukształtowanego ostatecznie za Dioklecjana dominatu.
Brak legitymizacji władzy u następców Aleksandra Sewera stał się przyczyną ciągłych rewolt wojskowych i nagłego przekazywania cesarskiej purpury kolejnym kandydatom. Jednym z powodów tego stanu rzeczy była stopniowa militaryzacja cesarstwa, której usiłowali zapobiec bardziej dalekowzroczni doradcy Aleksandra[1]. Panowanie ostatniego Sewera zamyka również okres w dziejach cesarstwa zwany pryncypatem, gdy cesarz wśród senatorów formalnie był tylko pierwszym wśród równych (primus inter pares). Kolejną przyczyną kryzysu politycznego i licznych uzurpacji cesarskich był brak jasno określonych zasad sukcesji.
Kryzys III wieku historycy nazywają także „wiekiem anarchii”, „okresem przejściowym”, „epoką żołnierzy-cesarzy” lub „monarchią wojskową”[2].
Większość cesarzy dochodziła do władzy drogą wojskowych przewrotów dokonywanych za pomocą armii granicznych. Władcy ci utrzymywali władzę przez kilka miesięcy i ginęli najczęściej z rąk własnych żołnierzy, w trakcie kolejnego przewrotu. W sumie w latach 235–284 co najmniej 51 osób otrzymało, prawomocnie lub nie, tytuł cesarza[3]. Większość cesarzy usiłowała przezwyciężyć problem sukcesji wyznaczając swych synów lub krewnych współwładcami, nadając im tytuły cezara (młodszego władcy) lub augusta (władcy równorzędnego). Nie zapobiegło to jednak kolejnym kryzysom władzy, zwłaszcza że wyznaczeni na współrządców cesarze często byli małoletni i w razie zamachu, również ginęli z rąk żołnierzy. W czasie tym stołeczny Rzym stracił na swym politycznym znaczeniu, gdyż cesarze większość czasu spędzali w prowincjach, broniąc najechanych ziem. Ponieważ władców obwoływały legiony, cesarz nie potrzebował aprobaty senatu czy ludu rzymskiego. Wielu cesarzy tego okresu nawet nie odwiedziło Rzymu w ciągu swoich rządów, rezydując w innych miastach cesarstwa jak Nikomedia, Trewir czy Mediolan, skąd bliżej było do wciąż zagrożonych najazdami granic.
Kryzys militarny trzeciego wieku związany był z agresją sąsiadów cesarstwa: perskiej monarchii Sasanidów, która w roku 224 zastąpiła Partów jako władców Persji, oraz naporem plemion północy, głównie Germanów. Najazdy barbarzyńców nękały właściwie wszystkie zachodnie i północne prowincje cesarstwa, jak również Kapadocję, Achaję, Egipt i Syrię. Częste zmiany na tronie prowadziły także do walk wewnętrznych i wojen domowych: w latach 258–274 Galia funkcjonowała na wpół niezależnie jako tzw. cesarstwo galijskie pod rządami Postumusa i jego następców. Natomiast, w tym samym okresie, Septymia Zenobia zdołała utworzyć na wschodzie, z ziem Egiptu, Lewantu i części Anatolii, sprawne Cesarstwo Palmyry.
Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć. By utrzymać system zaopatrywania armii, cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez tzw. „psucie monety”, tj. wypuszczanie w obieg monety, która zamiast szlachetnych kruszców zawierała dużą domieszkę metali nieszlachetnych. „Psucie monety” prowadziło do hiperinflacji, którą próbowano opanować narzędziami gospodarki nakazowej. Z drugiej strony instytucje podatkowe nie chciały pobierać podatku w bezwartościowej monecie, a zamiast tego w produktach. Gospodarka cesarstwa powróciła skutkiem tego w znacznej części do stanu gospodarki towarowej. Spowodowało to z kolei upadek miast, zwłaszcza w zachodniej części imperium.
Okres kryzysu można umownie podzielić na 4 podokresy:
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.