Łaciński manuskrypt Metamorfoz Owidiusza wraz z komentarzem na marginesie (1390−1400 r. n.e.)

Komentarzgatunek literatury użytkowej, w którym autor omawia, interpretuje i opatruje szczegółowymi uwagami oraz wyjaśnieniami dzieło innego autora.

Charakterystyka

Komentarze znane są z kultur, dla których istotna była analiza i interpretacja tekstów: żydowskiej, zachodniej, muzułmańskiej, indyjskiej czy chińskiej. Mogły przybierać różne formy, często łącząc się z innymi gatunkami. Znane są komentarze w formie traktatu, prologu, „komentarza bieżącego” (komentarza do całego tekstu, ustęp po ustępie), hypomnematów, listu, glosy, eseju, scholiów, krótkiego wykładu, parafrazy, podsumowania, przypisów wyjaśniających, notatek (w szczególności marginalnych)[1][2].

Komentowano teksty, które niosły ze sobą istotne znaczenie oraz cieszyły się autorytetem[3]; w szczególności komentowano literaturę filozoficzną, religijną (duża rola komentarzy biblijnych), kanoniczne teksty literackie oraz teksty prawne[4].

Sentencje Piotra Lombarda, najsłynniejszy średniowieczny komentarz w formie traktatu (wyd. 1841).

Znaczenie i funkcje komentarzy były zmienne. W pewnych epokach i kulturach ich rola mogła maleć lub rosnąć (nawet stawać się dominującym gatunkiem w danej dyscyplinie). Wiele komentarzy było zwykłą kopią czy kompilacją innych tekstów[5]. Pomimo że nie miały charakteru twórczego, spełniły ważną rolę w upowszechnianiu tekstów i ich zachowaniu przez stulecia. W niektórych przypadkach praca komentatorów nie miała jednak tylko charakteru odtwórczego. Komentowanie było formą analizowania idei lub przedstawiania własnego stanowiska[5]. Korzystanie z formy komentarza służyć wtedy miało celom polemicznym, pozwalały autorowi wpisać się w pewną tradycję, wesprzeć się autorytetem komentowanego tekstu czy złagodzić radykalny wydźwięk swoich tez[5]. W ramach tej formy literackiej rozwinięto również nowe koncepcje filozoficzne[6]. Wpływowe komentarze wyznaczały sposób interpretacji dzieł filozoficznych dla całych epok, same będąc przedmiotem dalszych komentarzy. Np. komentarze Porfiriusza i Boecjusza, wykazujące zgodność myśli Arystotelesa i Platona, czy komentarz Porfiriusza do Kategorii Arystotelesa, argumentujący, że dzieło dotyczy słów, a nie rzeczy[2].

W epoce nowożytnej komentarz stał się podstawową formą krytyki tekstu, dokonywanej przez humanistykę i nauki historyczne. Komentarze były szczegółową analizą historyczną, filologiczną, kulturową i filozoficzną danego tekstu, zmierzającą do objaśnienia jego wewnętrznej struktury i zewnętrznego kontekstu[7].

Historia

Arabski manuskrypt Koranu z glosami marginalnymi (1250−1350 n.e.).

Łacińskie słowo commentarius oznaczało notatnik, traktat czy streszczenie. Słowo to w znaczeniu „komentarz do cudzego tekstu” pojawiło się u Cycerona (De oratore, 1.240), a do powszechnego użytku weszło w tekstach Swetoniusza i Gelliusza (I−II w. n.e.)[8].

Gatunek ukształtował się w późnej starożytności, natomiast w zachodnim średniowieczu stał się jednym z głównych gatunków literackich, powszechnie stosowanym w dydaktyce, filozofii, teologii i prawie. Był nadal w powszechnym użyciu we wczesnej nowożytności, a następnie stracił na popularności[9]. Komentarze w starożytności i średniowieczu skupione były na wyjaśnianiu komentowanego tekstu. Z kolei jego współczesna forma częściej poświęcona jest drobiazgowym analizowaniu pojęć, języka oraz objaśnianiu historycznego i kulturowego kontekstu dzieła[7].

Komentarz ukształtował się w starożytnym piśmiennictwie filozoficznym. Wywodzi się prawdopodobnie z polemik między pierwszymi filozofami, a następnie z rosnącego znaczenia uważnej lektury tekstów (przełom V i IV w. p.n.e.). Przykładem takiego wczesnego utworu jest Protagoras Platona, w którym Sokrates krytycznie komentuje wiersz Simonidesa. Wreszcie powstanie komentarza wiązane jest z powstaniem szkół filozoficznych, w szczególności szkoły perypatetyckiej, opartej na tekstach Arystotelesa. Jako jednego z pierwszych komentatorów uznaje się Andronikosa z Rodos, który zebrał i opracował dorobek Arystotelesa[2]. Komentarz jako samodzielny gatunek literacki pojawił się w dopiero w II w. n.e. i jest wiązany z Aleksandrem z Afrodyzji[3]. Gatunek komentarza biblijnego ukształtował się później, w III w., pod wpływem komentarzy neoplatońskich oraz egzegezy żydowskiej[10].

W okresie 200−700 r.n.e. komentarz stał się podstawową formą uprawiania filozofii. Związane jest to z rozwojem neoplatonizmu i rosnącą rolą egzegezy tekstów filozoficznych (szczególnie Platona, Arystotelesa i stoików)[7]. W II−III w. n.e., w środowisku drugiej sofistyki rozwinął się też komentarz o charakterze filologicznym. Był on drobiazgową analizą klasycznych tekstów pod kątem języka, argumentacji i retoryki[11].

W późnej starożytności pojawili się autorzy znani głównie (lub wyłącznie) jako komentatorzy. Byli to Plotyn, Jamblich, Aleksander z Afrodyzji, Porfiriusz[12]. Teksty, które przetrwały do czasów współczesnych, to prawie wyłącznie teksty filozoficzne, teologiczne, matematyczne i medyczne. Najprawdopodobniej komentowano również inne rodzaje tekstów (np. teksty literackie), jednak nie zostały one przekazane do czasów współczesnych[13].

Komentarz był jednym z podstawowych gatunków średniowiecznej literatury teologicznej i filozoficznej (w tym: dotyczącej filozofii przyrody), a w XIII i XIV w. był gatunkiem najważniejszym w piśmiennictwie łacińskim. Najważniejszymi tekstami były wtedy Sentencje Piotra Lombarda i komentarze do tekstów Arystotelesa[2]. Z kolei w kulturze islamu komentarze rozkwitły w epoce poklasycznej (od XI do początku XX w.)[5].

Mostem łączącym późnostarożytną neoplatońską tradycję komentowania z filozofią średniowieczną były prace Boecjusza[2]. W średniowiecznej kulturze komentarze autorów chrześcijańskich, muzułmańskich i żydowskich wchodziły ze sobą w dialog. Do szczególnie cenionych w piśmiennictwie łacińskich komentatorów autorów starożytnych należał Awerroes, określany przydomkiem „Komentatora”[2]. Ok. V w. n.e. zmieniła się forma komentarzy. W późnej starożytności były to często osobne książki, odrębne od komentowanego dzieła (hypomnemata), natomiast w średniowieczu bardzo popularna była forma komentarzy zespolonych z tekstem oryginalnym, np. komentarzy marginalnych (scholia)[14].

Założeniem, które leżało u podstaw rosnącej roli komentarza, było to, że pewne istotne teksty (jak teksty Arystotelesa czy Biblia) mówią coś istotnego o rzeczywistości i poprzez ich egzegezę można tę rzeczywistość poznawać. Komentarze związane też były z rozwojem średniowiecznych uniwersytetów. Tak jak filozofia jako dyscyplina opierała się na komentowaniu tekstów Arystotelesa, tak teologia opierała się na komentowaniu Biblii[15].

Edycja krytyczna dzieł wszystkich Christiaana Huygensa, wraz z komentarzem w formie przypisów dolnych (1940).

Renesansowi humaniści korzystali z komentarzy jako instrumentu dotarcia do źródłowej formy tekstu: oczyszczenia go z późniejszych zniekształceń, odkrycia tradycji tekstualnych i oryginalnego znaczenia zawartych w nim sensów. Rozpoczęli oni systematyczną publikację tekstów źródłowych: łacińskich, greckich i arabskich. Od 1530 rozpoczęto edycje dwujęzyczne (język oryginału wraz z językiem wernakularnym). Publikowano także na nowo najważniejsze komentarze średniowieczne (Tomasza z Akwinu, Alberta Wielkiego). Pod koniec XVI w. powszechnie dostępne już były teksty oryginalne wraz z komentarzami łacińskimi, greckimi i arabskimi[16].

Obok komentarzy humanistycznych kontynuowana była tradycja komentarzy scholastycznych. Wpływowe były komentarze do Tomasza z Akwinu autorstwa scholastyków hiszpańskich Franciszka Suáreza, Gabriela Vásqueza, Francisco de Vitorii. Wraz z działalnością szkoły w Salamance nowożytne komentarze dzieła Tomasza z Akwinu wyparły Sentencje Piotra Lombarda[17].

Rewolucja naukowa we wczesnej nowożytności spowodowała również zmianę w traktowaniu autorytatywnych tekstów. Teksty te przestały być podstawowym źródłem wiedzy o świecie i zostały zastąpione doświadczeniem oraz osądem rozumu. Kartezjusz wypowiadał się ostro przeciwko komentarzom jako formie wyrażania idei filozoficznych. Znacząco spadła też rola autorytetu w poznawaniu rzeczywistości – na rzecz niezależnego osądu. Wraz z tymi zmianami komentarze stały się formą analizy samego tekstu, a nie dziełem o pozatekstualnej rzeczywistości[18].

W XVIII w. komentarz zaczął przybierać formę rozbudowanych przypisów[19]. We współczesnym edytorstwie można rozróżnić trzy formy relacji między tekstem komentowanym a komentarzem: tekst źródłowy (wydanie samodzielnego tekstu), edycja krytyczna (tekst z komentarzem, np. komentarzem tekstologicznym) i komentarz (komentarz bez tekstu źródłowego)[20].

Zobacz też

Przypisy

  1. Bussières 2018 ↓, s. 313-314.
  2. a b c d e f Sweeney 2019 ↓.
  3. a b Baltussen 2018 ↓, s. 298.
  4. Scott McGill, Edward J. Watts (red.), A Companion to Late Antique Literature, Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2018.
  5. a b c d Van Lit 2017 ↓.
  6. Baltussen 2018 ↓, s. 304.
  7. a b c Baltussen 2018 ↓, s. 299.
  8. Kraus i Stray 2016 ↓, s. 1.
  9. Baltussen 2018 ↓, s. 297.
  10. Bussières 2018 ↓, s. 314.
  11. Baltussen 2018 ↓.
  12. Baltussen 2018 ↓, s. 300.
  13. Dickey 2007 ↓, s. 10.
  14. Dickey 2007 ↓, s. 11, 13.
  15. David Wootton, The Invention of Science. A New History of the Scientific Revolution, London: HarperCollins, 2015, 76/928.
  16. Stone 2002 ↓, s. 10.
  17. Stone 2002 ↓, s. 16-17.
  18. Theo Verbeek, Dutch Cartesian Philosophy, [w:] Steven Nadler (red.), A Companion to Early Modern Philosophy, Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2002, s. 174.
  19. Kraus i Stray 2016 ↓, s. 4.
  20. Kraus i Stray 2016 ↓, s. 5.

Bibliografia

  • Han Baltussen, Philosophical Commentary, [w:] Scott McGill, Edward J. Watts (red.), A Companion to Late Antique Literature, Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2018, s. 297-312.
  • Marie-Pierre Bussières, Biblical Commentary, [w:] Scott McGill, Edward J. Watts (red.), A Companion to Late Antique Literature, Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2018, s. 313-325.
  • Philosophical Commentary, [w:] Eleanor Dickey, Ancient Greek Scholarship, Oxford: Oxford University Press, 2007.
  • Christina S. Kraus, Christopher Stray, Form and Content, [w:] Christina S. Kraus, Christopher Stray (red.), Classical Commentaries. Explorations in a Scholarly Genre, Oxford: Oxford University Press, 2016, s. 1-18.
  • M.W.F. Stone, Ancient Greek Scholarschip, Hoboken, NJ: Wiley Blackwell, 2002, s. 7-24.
  • Eileen Sweeney, Literary Forms of Medieval Philosophy, [w:] Edward N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2019, ISSN 1095-5054 (ang.).
  • L.W.C. (Eric) Van Lit, Commentary an8890d Commentary Tradition. The Basic Terms for Understanding Islamic Intellectual History, „MIDÉO. Mélanges de l’Institut dominicain d’études orientales”, 2017, s. 3–26.

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się