Deutsch
Obszar

Europa[a]

Liczba mówiących

język ojczysty dla 95 mln osób[1], uczących się 80 milionów osób[2]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Austria
 Belgia
 Liechtenstein
 Luksemburg
 Niemcy
 Szwajcaria
 Unia Europejska (język oficjalny i roboczy)

Pozostałe miejsca:

Trydent-Górna Adyga, Włochy (język urzędowy regionu autonomicznego, obok włoskiego)
Polska (język urzędowy/pomocniczy w 27 gminach województwa opolskiego) i w 1 gminie województwa śląskiego)
Alzacja, Mozela, Francja (język regionalny regionu administracyjnego i departamentu regionu Lotaryngia)
Krahule/Blaufuß, Słowacja (język urzędowy gminy, obok słowackiego)
Watykan (oficjalny język Gwardii Szwajcarskiej)

Organ regulujący Międzypaństwowa Komisja Ortografii Niemieckiej
UNESCO 1 bezpieczny↗
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1 de
ISO 639-2 deu/ger
ISO 639-3 deu
IETF de
Glottolog stan1295
Ethnologue deu
GOST 7.75–97 нем 481
WALS ger, gbl, gha, gma, gth, gti
SIL deu
Występowanie
Ilustracja
Świat niemieckojęzyczny
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku niemieckim
Słownik języka niemieckiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /dɔɪ̯t͡ʃ/) – język z grupy zachodniej języków germańskich rodziny indoeuropejskiej[3][4].

Formy, odmiany, zasięg

Język niemiecki w Niemczech (Binnendeutsch) występuje w trzech formach/wariantach językowych: język standardowy (wysokoniemiecki, Hochdeutsch), język potoczny (języki potoczne)(Umgangssprache), dialekty. Dialekty dolnoniemieckie (Niederdeutsch) zostały uznane za język regionalny (Regionalsprache). Istnieją też odmiany (warianty) (Varietäten) języka niemieckiego: w Austrii (Österreichisch, österreichisches Deutsch) i w Szwajcarii (Schweizerhochdeutsch, schweizerisches Deutsch). Ponadto język niemiecki jest używany jako język urzędowy w Luksemburgu (obok języka luksemburskiego i francuskiego), Liechtensteinie, w części Belgii[5][6].

Języki zachodniogermańskie

W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:

Wpływ na inne języki

Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.

Z języka niemieckiego pochodzą słowa spotykane też w innych językach, takie jak: kindersztuba, weltschmerz, schadenfreude.

Użytkownicy na świecie

Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy.

Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób[10]. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów[10]. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się[10].

W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, zyskiwała popularność od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów[11].

Europa niemieckojęzyczna
Dialekty zachodniogermańskie w kontynentalnej Europie

Ortografia

 Osobny artykuł: Alfabet niemiecki.

Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).

A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z
a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z

Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).

W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe.

Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.

Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).

Osadnictwo i podboje niemieckie na wschodzie do 1400

Akcent wyrazowy

Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka

Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen [bə'ʔuʁtaɪlən], beinhalten [bə'ʔɪnhaltən], entzückend [ɛntt͡sʏkənt], entscheiden [ɛnt'ʃaɪ̯dən], angeblich ['ʔangeːplɪç], ankommen ['ʔankɔmən], Häschen ['heːsçən] itp.

  • Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. Creme [kʁɛːm] lub [kʁeːm]), Container [kɔnteːnɐ], Center ['sɛntɐ], imionach (np. Claudia ['klaʊdɪ̯a]) i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę [k] przed samogłoskami a, o oraz u, a także przed spółgłoskami, rzadziej [t͡s] lub [s].
  • Litery d, t, n oznaczają głoski apikalne (nie jak w języku polskim koronalne)
  • e – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą – w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (np. viel [fiːl]) – regionalnie także literę o (np. Soest [zoːst]). /eː/ i /ɛː wymawiane są w sposób zbliżony do polskiego „ej”, przykłady: leer [leːɐ̯], Bär [bɛːɐ̯]. Natomiast samodzielne końcowe [ə] wymawiane jest jako zredukowana samogłoska[g] szwa np. Mücke [ˈmʏkə].
  • h – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą, przykłady: Schuh [ʃuː] i Schuhe ['ʃuːə]). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle ['ʃtyːlə] litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. [yː], to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler ['ʃyːlɐ] litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht) ['ʔeːɐ̯ 'ziːt] litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski [iː], ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen). Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę [h], różną od [x], przykłady: hin [hɪn], występuje także w rzeczownikach złożonych rothaarig [ˈroːthaːrɪç]. Przed l, m, n, r i po samogłoskach występuje tzw. h-nieme. Przykłady: Jahr [jaːɐ̯] i Jahr [jaːɐ̯], Kuhle [ˈkuːlə], Kuhle [ˈkuːlə], Schuhe [ˈʃuːə], gehen [geːən](dodatkowo długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej, choć w Austrii wymawia się [geːhən].
  • i – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (np. Troisdorf ['tʁoːsɔʁf])
  • Ze względu na dialekty istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ – [r], [ʀ] i [ʁ]
  • Samodzielne s oznacza [z] w nagłosie przed samogłoską np. Sache [zaxe], w śródgłosie między dwoma samogłoskami np. Glaser [ˈglaːzɐ], natomiast w nagłosie przed spółgłoską, śródgłosie przed spółgłoską, wygłosie oraz w zapożyczeniach z języka angielskiego oznacza [s], przykłady: Sphäre ['sfe:ʁə], Mast [mast], Haus [haʊ̯s], Sex [sɛks] również [zɛks] (zbitki st, sp, sch, ss omówiono powyżej).
  • Litera o oznacza /oː/, które wymawia się inaczej niż w języku polskim np. Bote [ˈboːtə]. [o] wymawia się zaś tak samo jak w języku polskim.
  • Litera ß oznacza głoskę [s] np. weiß [vaɪ̯s], w odróżnieniu od ss (również oznaczającego [s] np. Fass [fas]) występuje w zapisie po samogłoskach długich i dyftongach. Dodatkowo dla zastąpienia litery ß przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się sz lub ss.
  • Litera t oznacza przed samogłoską w wyrazach obcego pochodzenia [t͡s]) np. Nation [nat͡so:n]), zaś w wyrazach rodzimie niemieckich [t], np. Tisch [tɪʃ]
  • Litera x oznacza [ks] np. Xerographie [kseʀoɡʀaˈfiː].
  • Litera v oznacza w nagłosie głoskę [f] np. Vater [ˈfaːtɐ] z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę [v], np. w wyrazie Virus ['viːʁus].
  • Litera y oznacza w śródgłosie głoskę /yː/ (Lyrik ['lyːʁɪk]), [y] (Physik [fy'ziːk]) lub [ʏ] (Sylt ['zʏlt]), natomiast w wygłosie głoskę [ɪ] (Franz Vranitzky ['fʁant͡s fʁanɪt͡skɪ])
  • Litera z – oznacza głoskę [t͡s], przykłady: Zorn ['t͡sɔʁn], Zahn [t͡saːn]
  • W języku niemieckim występują też tzw. umlauty:
  • Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe [ʔ], nieoznaczane w piśmie.
  • Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie przykłady: halb [halp] (b dźwięczna, p bezdźwięczna), Pferd [pfeːɐ̯t] (d dźwięczna, t bezdźwięczna), Weg [veːk] (g dźwięczna, k bezdźwięczna). Spółgłoski bezdźwięczne [p], [t], [k] wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia [b], [d] i [ɡ] w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben ['ʔapʰkeːbən] (częściej notowane jako ['ʔapeːbən]) głoska [ɡ] w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym [pʰ] w wygłosie morfemu ab-.
  • Wyrazy i zwroty zapożyczone z języka angielskiego i francuskiego wymawiane są zwykle w sposób jednakowy z wymową obcą, np. Smith ['smɪθ], Niveau [nivoː] lub w sposób zbliżony, np. First Lady ['fœəst 'leːdɪ] (ang. ['fəːst 'leɪ̯dɪ]), E-Mail [ˈʔiːmeːl] (ang. [ˈʔiːmeɪ̯l]), Sex [zɛks] (ang. [sɛks]), Etui [etyiː] (fr. [etɥi])
    • ea – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [iː] np. Easteregg [ˈiːstɐˌʔɛk]
    • ou – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego Outsourcing [ˈaʊ̯tsɔːsɪŋ]
    • ya – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [ja] np. Yacht [jaxt]
    • ye – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [jeː] np. Yeti [ˈjeːti]
  • W sylabach otwartych (kończących się samogłoską) samogłoskę wymawia się długo np.: fra ·gen [ˈfraːgən]); lub krótko np.: mo·ti·viert [motiˈviːɐ̯t]
  • W sylabach zamkniętych (kończących się spółgłoską) samogłoskę wymawia się krótko, przykłady: kom·men, ler·nen, schmer·zen, Lek·tor, Mor·gen. Wyjątek stanowią samogłoski w wyrazach jednosylabowych, zakończone spółgłoską pojedynczą. Samogłoski w tych wyrazach są długie i należy je odpowiednio dłużej wymawiać. Przykłady: der [deːɐ], gut [guːt], wir [viːɐ], Tag [taːk], Weg [veːk], Fuß [fuːs], Spaß [ʃpaːs]. Ponadto należy pamiętać, że nieme „h” jest wskaźnikiem długości poprzedzającej je samogłoski. (Przykłady: Uhr, Stahl, Ohr, ihr, nehmen) Wskaźnikiem zaś krótkości samogłosek poprzedzających są zarówno dwie jednakowe, jak również dwie różne spółgłoski. (Przykłady: kom-men, ler-nen, singen, nicht, Gruppe, Kollege) Podwójne spółgłoski wymawia się w języku niemieckim (w przeciwieństwie do polskiego) tak jak pojedyncze spółgłoski, czyli krótko.
  • Samogłoski przed zbitką (parą) spółgłosek należącymi do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast [fast], ale już np. er rast [ʔeːɐ̯ ˈʁaːst] z długim [aː], bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).
  • Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen ['vaʃən] – krótkie [a] przed spółgłoską [ʃ].

Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch):

Samogłoski podstawowe
 
  przednie   centralne   tylne
przymknięte      
prawie przymknięte   ɪʏ   ʊ  
półprzymknięte øː      
średnie     ə    
półotwarte ɛ/ɛːœ       ɔ
prawie otwarte          
otwarte a       ɑː
 
Uwaga. Jeśli podano dwa symbole rozdzielone kropką, ten który znajduje się po lewej stronie oznacza samogłoskę niezaokrągloną, a po prawej zaokrągloną. Samogłoskom długim (z wyjątkiem ɛː) odpowiadają samogłoski półdługie.

Istnieją też dwugłoski: /aɪ̯/, /ɔʏ̯/, /aʊ̯/ (rzadko także: /ʊɪ̯/)

Uwagi:

  • W wymowie scenicznej[h] dyftongi niemieckie realizowane są odpowiednio jako /a/, /o/ i /a/
  • Samogłoska /ɛː/ zastępowana jest zazwyczaj przez /eː/ np. Mädchen ˈmɛːtçən lub ˈmeːtçən
  • W nielicznych wyrazach obcego pochodzenia istnieje też krótka samogłoska /ø/, np. w wyrazie Föderation [ˌfødɛʁat͡sɪ̯oːn]
  • Samogłoski krótkie w wygłosie (z wyjątkiem ə) ulegają często wydłużeniu i wymawiane są jako półdługie, np. [o˙] np. w wyrazie Kino ['kiːno˙].
  • Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazw własnych (np. Goethe, Moers).

Przykładowy tekst

Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.

['ʔalə 'mɛnʃən zɪnt fʁaɪ̯ ʔʊnt laɪ̯ç ʔan 'vʏʁdə ʔʊnt 'ʁɛçtən gə'boːʁən # zi: zɪnt mɪt fɐ'nʊnft ʔʊnt ə'vɪsən bə'gaːpt ʔʊnt 'ɔlən aɪ̯'nandɐ ʔɪm gaɪ̯st eːɐ̯ 'bʁyːdɐlɪçkaɪ̯t ə'geːgnən]

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Gramatyka

 Osobny artykuł: Gramatyka języka niemieckiego.

Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.

Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).

Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że występuje w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo w języku można rozpatrywać dwojako: a) jako proces powstawania nowych wyrazów za pomocą morfemów słowotwórczych, b) na płaszczyźnie synchronicznej – jako określone konstrukcje morfemów leksykalnych i morfemów słowotwórczych[12].

Rodzaje słowotwórcze (Wortbildungsarten) w ujęciu synchronicznym[13][14].

Złożenia/wyrazy złożone (Zusammensetzungen, Komposita)

Język niemiecki jest bogaty w wyrazy złożone, a jednym z powodów jest działalność purystów, którzy wyrazy pochodzenia obcego często zastępowali złożeniami (Campe, Słowniki zniemczające). Złożenia to wyrazy składające się z przynajmniej dwóch morfemów podstawowych (leksykalnych).

Dla języka niemieckiego wyróżnia się dla konstrukcji nominalnych (głównie rzeczowników i – w mniejszym stopniu – przymiotników) następujące rodzaje złożeń:

Złożenia determinatywne (Determinativkomposita)[15] to złożenia najczęściej występujące w języku niemieckim. Składają się z członu określającego (Bestimmungswort) i określanego (Grundwort), np. Damenschuh, Lederschuh, Winterschuch, gdzie Damen-, Leder-, Winter- określają bliżej człon podstawowy -schuh. Między członami mogą wystąpić interfiksy (Fugenelemente), które nie są morfemami, gdyż nie mają znaczeń. Przykłady: Land-s-mann, Land-es-farbe; Aufnahm-e-prüfung, Visit-en-karte (w Austrii: Aufnahm-s-prüfung, Visit-karte), Rind-er-braten, Tag-e-blatt (w Szwajcarii: Rind-s-braten, Tagblatt). Są wieloczłonowe złożenia determinatywne: Motoradweltmeisterschaft, gdzie elementem określającym jest konstrukcja Motorrad- a określanym -weltmeisterschaft.

Istnieją też złożenia determinatywne z członami skrótowymi: U-Bahn (Untergrundbahn).

Złożenia kopulatywne/adytywne (Kopulativkomposita) – obydwa człony są równorzędne, a znaczenie całości jest sumą znaczeń poszczególnych członów, a więc: Königinmutter = królowa i matka, Dichterkomponist = poeta i kompozytor. Złożenia tego typu występują stosunkowo rzadko[16].

Złożenia posesywne (Possessivkomposita)[17] – pod względem budowy są podobne do złożeń determinatywnych, jednak znaczenie całości nie wynika z relacji określania. Przykłady: Langfinger („ktoś, kto posiada „długie palce”, czyli złodziej”), Großmaul („ktoś z „wielką gębą”, czyli przechwalca”), Dummkopf „ktoś z „głupią głową”, czyli głupiec”). Znaczenie złożeń posesywnych odnosi się więc do czegoś, co jest przez kogoś posiadane.

Zestawienia (Zusammenrückungen)[17] – formacje rzeczownikowe powstałe z grup wyrazowych i dające się przekształcić na grupy wyrazowe, np. der Nimmersatt ("żarłok”) < nimmer satt, Vergißmeinnicht („niezapominajka”) < vergiß mein nicht. Poszczególne elementy grupy wyrazowej w identycznej formie występują w złożeniu.

Zusammenbildungen – złożenia powstałe z grup wyrazowych, jednak przekształcone w inną kategorię gramatyczną, np. Inbetriebnahme < in Betrieb nehmen, dreifenstrig < drei Fenster. Przez niektórych badaczy traktowane jako derywaty (a więc nie złożenia) od grup wyrazowych[18].

Złożenia przymiotnikowe[19]:

Złożenia determinatywne: eiskalt, hellrot

Złożenia kopulatywne/adytywne: weiß-rot (biało-czerwony).

Wśród złożeń czasownikowych wymieńmy złożenia z przysłówkami zaimkowymi: herausarbeiten (wypracować), hineinwagen (odważyć się wejść), herabsetzen (obniżać, redukować) itp. Niewiele jest natomiast innych czasowników złożonych, por. frühstücken (jeść śniadanie), stattfinden (odbywać się).

Derywaty (Ableitungen, Derivate)

Konstrukcje wyrazowe zawierające morfemy słowotwórcze: sufiksy (przyrostki) lub prefiksy (przedrostki). Za derywację uznawane są też konwersje (zmiana części mowy bez morfemów słowotwórczych) i derywaty wewnętrzne (zmiana formy morfemu podstawowego)[20].

Formacje sufiksalne

We współczesnym języku niemieckim istnieje wiele wyrazów z sufiksami. Przykłady[21]:

Rzeczowniki rodzaju męskiego:

-er: Lehrer („nazwa osoby”), Sender (nadajnik)(„rzecz, sprzęt”), Säufzer (westchnienie)

-ler, -ner: Bettler, Schaffner

-ling: Prüfling

-el: Flügel, Ärmel

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego:

-in: występuje przy rzeczownikach (zwykle nazwach osób lub zwierząt) żeńskich: Lehrerin (< Lehrer), Studentin, Füchsin.

-ung: często występuje w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego: Entdeckung (< entdecken), Führung, Verfilmung, ale też w nazwach konkretnych: Wohnung, Kleidung, Kupplung (sprzęgło), Lösung (roztwór).

-heit, -keit – występują często w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego pochodzących od przymiotników prostych: Freiheit (< frei), Schönheit, Dummheit lub derywatów przymiotnikowych: Arbeitslosigkeit (< arbeitslos), Dankbarkeit (< dankbar).

-schaft: często przy rzeczownikach zbiorowych: Beamtenschaft (ogół urzędników), Kundschaft (klientela), Gewerkschaft, Genossenschaft, stan lub relacje: Vaterschaft (ojcostwo), Freundschaft (przyjaźń), Bekanntschaft (znajomość)

-e: dawniej był sufiksem produktywnym, dlatego istnieje w języku niemieckim dość dużo rzeczowników z tym sufiksem: (rodzaj żeński) Höhe, Länge, Kälte, Zusage, (rodzaj męski) Bote, Friede

-de, -t: Begierde (chciwość), Tracht (strój), Flucht (ucieczka)

Rzeczowniki rodzaju nijakiego:

-tum: Beamtentum, Christentum

-nis: Erzeugnis, Verhältnis, Verzeichnis, Erlaubnis

-sel, -sal: Rätsel (zagadka), Mitbringsel (upominek przywieziony skądś), Trübsal (smutek, zgryzota)

-icht: Dickicht

Sufiksy pochodzenia obcego[22]

a. dla rodzaju męskiego

-ant, -ent, -and: Musikant, Konkurrent, Doktorand

-eur: Masseur, Redakteur

-ist: Sozialist, Komponist

-(at)or: Organisator, Diktator, Ventilator

-ar, -är: Bibliothekar, Sekretär

-at: Kandidat, Stipendiat, Automat, Apparat

-ier: Hotelier, Portier, ale: das Quartier

-ismus: Realismus, Strukturalismus

-us (mało aktywny): Musicus (muzykant), Physicus (lekarz)

b. dla rodzaju żeńskiego

-ie: Demokratie, Energie, Akademie

-ion, -tion, -ssion: Division, Direktion, Kommission

-tät: Universität, Nervosität

-ik: Republik, Mathematik

-ur: Literatur, Reparatur, Frisur

-enz, -anz: Konferenz, Residenz, Substanz, Instanz

-ade: Promenade, Universiade

-age: Sabotage, Reportage

c. dla rodzaju nijakiego

-at: Kombinat, Rektorat, Postulat

-ar: Exemplar, Formular, Vokabular

-ment: Parlament, Instrument, Argument

-chen – sufiks zdrabniający: Bäumchen (< Baum), Frauchen (< Frau)(kobietka)

Z rzeczownikami kończącymi się na -ch, -g, -ng łączy się sufiks -lein: Äuglein, Bächlein, Zwerglein, Zünglein. W przypadku Mädchen, Fraulein te sufiksy zatraciły funkcję zdrabniającą.

Formacje sufiksalne przymiotnika[23]:

Sufiks -ig: seidig (jedwabisty), witzig (dowcipny), hungrig (głodny), gutmütig (dobroduszny), -isch: modisch, tierisch, dichterisch, schwedisch, österreichisch. Dużą grupę tworzą derywaty od leksemów pochodzenia obcego: psychisch, graphisch, ethisch, komisch, optimistisch, germanistisch, (-arisch:) tabellarisch, literarisch, parlamentarisch.

Inne sufiksy: -bar: trennbar (rozdzielny), brauchbar (użyteczny), -lich: festlich (odświętny), sprachlich (językowy), -los: w znaczeniu: „brak czegoś”: farblos (bezbarwny), erfolglos (bezskuteczny), kostenlos (bezpłatny), grenzenlos (bezgraniczny)

-mäßig: tworzy derywaty od baz rzeczownikowych: pflichtmäßig (jak wymaga obowiązek), vertragsmäßig (zgodnie z umową)

Mniej produktywne są sufiksy:

-haft: zwykle w znaczeniu: „mający charakter …, będący w rodzaju …”: märchenhaft (bajkowy), fabelhaft (bajeczny), krankhaft (chorobliwy)

-sam: sparsam (oszczędny), arbeitsam (pracowity), wachsam (czujny)

-en/-ern: golden (złoty) seiden (jedwabny), hölzern (drewniany)

Sufiksy obce[22]: -abel/-ibel: spendabel (hojny), diskutabel: (dyskusyjny), -iv (expansiv, defensiv, passiv, attraktiv, objektiv), -al/ell: national, offiziel, -ös/os: mysteriös (tajemniczy), famos (słynny).

Nieliczne derywaty czasownikowe to m.in.: läch-el-n, kränk-el-n, mild-er-n, trakt-ier-en.

Derywaty wewnętrzne: schreien > Schrei, greifen > der Griff . A więc: Schrei to bezsufiksowy derywat od wyrazu bazowego schreien, a Griff to derywat wewnętrzny od greifen[24].

Konwersja – utworzenie nowego wyrazu za pomocą zmiany części mowy bez zmiany formy (najczęściej jako urzeczownikowienie): blau > das Blau, das Aber < aber, laufen > das Laufen[25].

Formacje prefiksalne (Präfixbildung)

Do derywacji można zaliczyć formacje prefiksalne[26][27] – wyrazy z występującym na początku prefiksem/przedrostkiem. W odróżnieniu od sufiksów związanych z poszczególnymi częściami mowy te same prefiksy mogą występować przy różnych częściach mowy: Un-ruhe, Un-geduld, un-ruhig, ver-kehren. W niektórych pracach formacje prefiksalne są traktowane jako oddzielna – obok derywatów - kategoria słowotwórcza[28][29].

Formacjami prefiksalnymi (nie złożeniami) są konstrukcje czasownikowe z morfemami rozdzielnymi: ein- (einsteigen), auf-(aufmachen), nierozdzielnymi: unter- (unterschieben), ver-(verschwinden)[30].

Prefiksy pochodzenia obcego[31]: bi-: bilabial (dwuwargowy), bilateral, uni-: unilateral, anti-: antidemokratisch, poly-: polyfunktional (wielofunkcyjny), in-: intolerant, erz-: Erzbischof (arcybiskup), ex-: Exminister, extra-: Extrablatt (dodatek nadzwyczajny), inter-: Interpunktion, ko-, kon- itp.: Koproduktion, Kontext, re-: Rezession, Reexport, vize-: Vizekanzler, de-, des-, dis-: Desinteresse, Dislokation, Disproportion

Formacje skrócone (Kurzwörter)

Wyrazy skrócone: skróty literowe: BRD – Bundesrepublik Deutschland, LKW – Lastkraftwagen, skróty sylabowe: Kripo < Kriminalpolizei, Uni < Universität, Abi < Abitur, Bus < Omnibus[32].

Oprócz tego mamy do czynienia ze skrótami, które nie są leksemami i dotyczą jedynie pisowni: Prof. (Professor), usw. (und so weiter)[33].

Zobacz też

Uwagi

  1. Na podstawie statusu urzędowego.
  2. W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie akcentowana jest zwykle przedostatnia sylaba np. tłumaczyć [twuˈmat͡ʃɨt͡ɕ}].
  3. a b c d Występuje tylko w nazwach własnych.
  4. Przekształcenie się półsamogłoski lub samogłoski zredukowanej w samogłoskę.
  5. Grupa występujących po sobie spółgłosek o zbliżonej artykulacji.
  6. a b Występujące wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia.
  7. Samogłoska niemająca pełnej wartości wokalnej, krótsza od samogłoski krótkiej.
  8. Staranna wymowa obowiązująca aktorów na scenie.

Przypisy

  1. SIL Ethnologue (2006). 95 million speakers of Standard German; 98 million including Middle and Upper German dialects; 100 million including Low Saxon and Yiddish.
  2. National Geographic Collegiate Atlas of the World, publikacja R.R Donnelley & Sons Company, 2006, strony 257-270, ISBN 0-7922-3662-9, ISBN 978-0-7922-3662-7.
  3. Norbert Morciniec, Historia języka niemieckiego, Wrocław 2021, s. 13 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  4. Aleksander Szulc, Języki germańskie, [w:] Leszek Bednarczuk (red.), Języki indoeuropejskie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 736 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  5. Deutschsprachige Länder und Verbreitung der Sprache, Laenderdaten.info [dostęp 2024-03-04] (niem.).
  6. Norbert Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław 2020, s. 31-37 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  7. Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. [dostęp 2014-02-23].
  8. Word „flag” in different languages: Language by group. [dostęp 2014-02-23].
  9. Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. [dostęp 2014-02-23].
  10. a b c Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015. Auswärtiges Amt. [dostęp 2015-04-21]. (niem.).
  11. Maciej Mackiewicz: Język niemiecki w Polsce. [w:] Interakcje. Leksykon komunikowania polsko-niemieckiego [on-line]. [dostęp 2016-06-13]. (pol.).
  12. Hadumod Bußmann, Lexikon der Sprachwissenschaft, Stuttgart 1990, s. 852 [dostęp 2024-03-17] (niem.).
  13. Norbert Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław 2020, s. 79-82 [dostęp 2024-03-17] (pol.).
  14. Ulrich Engel (red.), Deutsch-polnische kontrastive Grammatik, t. 2, Heidelberg 1999, 745 nn (niem.).
  15. N Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 79-80 (pol.).
  16. N Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 81-82 (pol.).
  17. a b N Morciniec, Wprowadzenie językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 82 (pol.).
  18. Jan Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, Warszawa 1990, s. 126 (pol.).
  19. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 154-156 (pol.).
  20. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, 125 nn (pol.).
  21. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 125-140 (pol.).
  22. a b J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 163-164 (pol.).
  23. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 156-164 (pol.).
  24. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 142-143 (pol.).
  25. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 143-144 (pol.).
  26. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 148-150 (pol.).
  27. U Engel (red.), Deutsch-polnische kontrastive Grammatik., 1999, s. 723-726 (niem.).
  28. Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, Lipsk 1983, s. 260 [dostęp 2024-03-17] (niem.).
  29. H Bußmann, Lexikon der Sprachwissenschaft, 1990, s. 598-599 (niem.).
  30. Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, 1983, s. 266 (niem.).
  31. J Czochralski, Gramatyka niemiecka dla Polaków, 1990, s. 168 (pol.).
  32. N Morciniec, Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, 2020, s. 82-83 (pol.).
  33. Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, 1983, s. 261 (niem.).

Bibliografia

  • Hadumod Bußmann: Lexikon der Sprachwissenschaft. 2. Aufl. Stuttgart: Kröner, 1990.
  • Jan Czochralski: Gramatyka niemiecka dla Polaków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990.
  • Deutsch-polnische kontrastive Grammatik. Bd. 2, (red.) Ulrich Engel i.in. Heidelberg: Julius Groos, 1999.
  • Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut, 1983.
  • Norbert Morciniec: Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT, 2020.

Linki zewnętrzne

  • Wielki słownik niemiecko-polski PONS
  • Wielki słownik polsko-niemiecki PONS
  • Strona o języku niemieckim, testy, ćwiczenia, zagadnienia gramatyczne
  • Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
  • ozali.org – Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
  • Prawniczy słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
  • Słownik „Niemiecki jako język obcy” PONS
  • Słownik języka niemieckiego Uniwersytet Lipski
  • Niemiecki słownik wyrazów obcych Langenscheidt
  • Wielki Słownik Języka Niemieckiego Braci Grimm (16 tomów) Projekt Uniwersytetu w Trewirze
  • The sounds of German Projekt fonetyki niemieckiej zrealizowany przez University of Iowa]
  • Duden Online
  • Strona z darmowymi lekcjami języka niemieckiego: słownictwo, gramatyka, śmieszne historie i wolno prezentowane wiadomości

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się