idioma aragonés
Obszar

Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii)

Liczba mówiących

10–30 tys.

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Aragonia (luenga propia)
UNESCO 3 zdecydowanie zagrożony↗
Ethnologue 6b zagrożony↗
Kody języka
ISO 639-1 an
ISO 639-2 arg
ISO 639-3 arg
IETF an
Glottolog arag1245
Ethnologue arg
SIL arg
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku aragońskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego

Język aragoński (arag. idioma aragonés) – język zachodnioromański, używany obecnie przez około 11 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze autonomicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii oraz przez 20 tysięcy osób jako drugi język[1]. Z powodu długotrwałego braku formy standardowej nazywany jest dialektem aragońskim[2], niektóre źródła kwalifikują go jako odmianę języka hiszpańskiego[3][4].

Historia

Aragoński wyodrębnił się, około VIII wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii język ten rozprzestrzeniał się głównie w kierunku południowym.

Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono aragońskim, a na wschodzie – katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej niż aragoński przyjmowany przez ludność zamieszkującą nowe obszary zajmowane przez królestwo (jak choćby Baleary).

Unia Aragonii i Kastylii spowodowała dalszy zanik języka aragońskiego. Choć porozumiewało się nim wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.

Najbardziej tragicznym czasem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w XX wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek języka innego niż hiszpański (kastylijski).

Kres rządów generała Franco doprowadził do zwiększenia się liczby dzieł literackich w aragońskim. Przeprowadzono także wiele badań lingwistycznych. Mimo to, wkrótce może okazać się, że język ten wyginie.

W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze, z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysięcy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.

Dialekt Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i aragońskiego.

Obszar użycia języka aragońskiego

Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten język wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.

Języki używane na obszarze Aragonii

Modlitwa „Ojcze Nasz” w języku aragońskim

aragoński:

Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d’o mal. Amén.

dla porównania hiszpański (kastylijski):

Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.

Język aragoński a języki zachodnioromańskie

Różnice w słownictwie

Język aragoński jest blisko spokrewniony z językiem hiszpańskim (kastylijskim), katalońskim i oksytańskim, jednak miały na niego wpływ także inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż hiszpańskie. Inne mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do aragońskiego z hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku hiszpańskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

aragoński kataloński hiszpański znaczenie oraz uwagi
polideza bellesa belleza „piękno”, „piękność”
esporte esport deporte „sport”
amostrar, amostranza ensenyar, ensenyament enseñar, enseñanza „uczyć”, „nauczanie”
esdebenidero futur futuro „przyszłość”
trucazo, trucar cop, copejar golpe, golpear „cios”, „uderzać”
charrar/parlar xerrar/parlar hablar „mówić”
mesmo mateix mismo „sam”
traza (r.ż) manera modo (r.m) „sposób”
parola paraula palabra „słowo”
velocidat velocitat rapidez „szybkość”
garra cama pierna „noga”
polaco polonés polaco „polski”
branca branca rama „gałąź”, „dziedzina”
chenullo (r.m.) genoll rodilla (r.ż) „kolano”
puet estar que potser tal vez „być może”
zaguero darrer último „ostatni”
emplegar emprar, utilitzar usar, utilizar „używać”
vegata vegada vez „raz”

Różnice w gramatyce

Rodzajnik

Język aragoński Język kataloński Język hiszpański
o, lo/ro, el el el
a, la/ra la/sa la
os, los/ros, es els los
as, las/ras les las

Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á

Rzeczownik

Odmiana rzeczownika

Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) – arag. d’o, hiszp. de la – arag. d’a.

Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la – arag. á lo/á ro, á la/á ra.

Inne przyimki:

hiszpański aragoński forma gramatyczna
desde dende „od”
hasta dica „do”
para ta, t’ (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską) „dla”
por por/ta „przez”, „po”, „z”
según seguntes „według”
sobre sopre „na”, „nad”
Liczba mnoga

Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores – arag. sozials, relichions, escritors.

Czasownik

Odmiana czasownika „być” (niektóre formy)
  • Większość dialektów języka aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar
hiszpański aragoński forma gramatyczna
ser/estar estar bezokolicznik
es/está ye tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/están son tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estaba yera czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvo estió czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
sido/estado estato imiesłów przeszły
Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy)
hiszpański aragoński forma gramatyczna
haber aber bezokolicznik
ha ha tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
han han tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy)
hiszpański aragoński forma gramatyczna
puede puet/pué tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
pueden pueden tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Odmiana czasownika „robić” (niektóre formy)
hiszpański aragoński forma gramatyczna
hacer fer bezokolicznik
hace fa tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
hecho feito imiesłów przeszły
  • Czas teraźniejszy:
    • Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu językach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej – w hiszpańskim -áis, w aragońskim -as.
  • Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado – arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados – arag. estatos.

W obu językach partykuła przecząca ma postać no.

Spójniki

Język hiszpański Język aragoński Znaczenie
aunque anque „chociaż”
cuando cuan „kiedy”, „gdy”
o u „lub”
y e/y „i”

Zaimki

Zaimki osobowe:

Język hiszpański Język aragoński Znaczenie
yo yo „ja”
tu tu „ty”
él, ella, Usted el/er, ella/erra, Busté „on”, „ona”, „pan”
nosotros nusatros „my”
vosotros busatros „wy”
ellos, ellas ellos/ers, ellas/eras „oni”, „one”

Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu językach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim łączą się z nim jako przyrostek, a w aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse – arag. referir-se.

W języku aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su – arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus – arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).

Zaimek osobowo-zwrotny se w języku aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Inne zaimki:

Język hiszpański Język aragoński Znaczenie
cada una cadaguna „każda”
cualquier cualsiquier „każdy”
este, esta iste, ista „ten”, „ta”

Przysłówki

  • Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
  • Inne przysłówki:
Język hiszpański Język aragoński Znaczenie
ahí, allí astí „tam”
así asinas „tak”, „w ten sposób”
como como „jak”
después dimpués „potem”
donde an que „gdzie”
hoy güe „dziś”
jamás xamás „nigdy”
mientras, durante mientres „tymczasem”
siempre perén „zawsze”
sólo nomás „tylko”, „jedynie”
también tamién „także”

Przypisy

  1. Ethnologue report for language code: arg.
  2. The Aragonese Dialect.
  3. Hadumod Bußmann, Lexicon der Sprachwissenschaft, 2002, Alfred Kröner Verlag Stuttgart.
  4. Witold Mańczak, Języki romańskie, [w:] Języki indoeuropejskie. Tom II, pod red. Leszka Bednarczuka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

Linki zewnętrzne

  • Consello d’a Fabla Aragonesa

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się