Indoeuropeistyka – dziedzina zajmująca się badaniem języków indoeuropejskich, specjalistyczny obszar językoznawstwa.

Badania w ramach indoeuropeistyki obejmują rozwój poszczególnych języków rodziny oraz jej grup językowych, zmiany językowe oraz związane z nimi reguły fonetyczne i prawa głosowe, analizę języków martwych oraz ich wymowy, konstruowanie drzewa rodowego języków indoeuropejskich oraz rekonstrukcję języka praindoeuropejskiego, będącego według jednej z teorii, przodkiem całej rodziny indoeuropejskiej[1]. W ramach dziedziny mieszczą się też inne, pomniejsze i bardziej specjalistyczne poddyscypliny, zajmujące się poszczególnymi grupami językowymi – takie jak językowe działy albanistyki, bałtystyki, celtologii, germanistyki, iranistyki, romanistyki czy slawistyki.

Początki językoznawstwa indoeuropejskiego

Główne gałęzie języków indoeuropejskich – ich pokrewieństwo, historyczny podział geograficzny oraz podział fonetyczny kentum–satem

Podobieństwa między językiem greckim a łacińskim zostały zauważone już w starożytności[2]. Nie zwróciło to jednak szczególnej uwagi badaczy. Podobne obserwacje w początkach ery nowożytnej, poczynione przez Filippo Sassettiego, również nie zyskały rozgłosu; kupiec ów zauważył podobieństwa niektórych słów w języku włoskim i sanskrycie[3].

Idea, że języki indoeuropejskie (wówczas jeszcze tak nienazywane) pochodzą od wspólnego językowego przodka, była pomysłem Marcusa Zueriusa van Boxhorna, który połączył ze sobą łacinę, język grecki, perski, sanskryt, języki germańskie, słowiańskie i bałtyckie. Według niego wszystkie one wywodziły się z prajęzyka, który nazwał mianem scytyjskiego[4]. Jednak powszechnie odkrycie pokrewieństwa owych języków przypisywane jest Williamowi Jonesowi, który w 1786 r. zaprezentował zbieżności w słownictwie i gramatyce sanskrytu i języków europejskich[5]. W 1810 Conrad Malte-Brun zaproponował nazwę języki indogermańskie (używaną do dzisiaj w literaturze niemieckojęzycznej), a trzy lata później Thomas Young użył określenia języki indoeuropejskie[6].

Za początek indoeuropeistyki jako dziedziny naukowej uznawane są prace Franza Boppa: On the conjugational system of the Sanskrit language compared with that of Greek, Latin, Persian and Germanic (1816) oraz Comparative Grammar (wydawana od 1833, ukończona w 1852)[7]. W 1861 r. swoje dzieło – A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European, Sanskrit, Greek and Latin Languages – wydał August Schleicher. Schleicher był również autorem pierwszego opowiadania w zrekonstruowanym języku praindoeuropejskim o tytule Owca i konie. Natomiast w kolejnej dekadzie (1878) Ferdinand de Saussure zaproponował istnienie w praindoeuropejskim laryngałów (głosek gardłowych lub krtaniowych)[8], które miały wyjaśniać istnienie pewnych nietypowych zjawisk fonetycznych w językach indoeuropejskich[9].

Na przełomie XIX i XX w. odkryto starożytne teksty, zapisane nieznanymi dotąd językami, które wkrótce odczytano i zidentyfikowano jako indoeuropejskie. Owe języki umieszczono w dwóch nowych, odrębnych gałęziach – anatolijskiej i tocharskiej[10]. W języku hetyckim, jednym z anatolijskich, w latach 20. XX w. Jerzy Kuryłowicz odkrył ślady głosek laryngalnych[11]. Na podstawie tego odkrycia rozwinięto teorię laryngalną, uważaną za najważniejsze osiągnięcie indoeuropeistyki[8]. W drugiej połowie lat 50. ukazały się L’Apophonie en indo-européen Kuryłowicza na temat przegłosu indoeuropejskiego (1956) oraz Indogermanisches etymologisches Wörterbuch Juliusa Pokorny’ego, czyli słownik etymologiczny, zawierający zrekonstruowane rdzenie praindoeuropejskie.

Metody badawcze i teorie

Główną techniką badawczą w językoznawstwie indoeuropejskim jest metoda porównawcza[12], która polega na poszukiwaniu wzorców i regularności w strukturze fonetycznej i odmianie wyrazów. Następnie odtwarzany jest stan praindoeuropejski; przykład takiej rekonstrukcji końcówek gramatycznych według Roberta Beekesa – na podstawie czasownika „być” w sanskrycie i łacinie – przedstawia poniższa tabela[13].

Forma Sanskryt Łacina Wzór odmiany Rekonstrukcja
formy pie.
‘jestem’ asmi sum (V)s-(V)m(i) *h₁és-mi
‘jesteś’ asi es Vs-(i) *h₁és-si
‘jest’ asti est Vs-t(i) *h₁és-ti
‘jesteśmy’ smas sumus s-(V)mVs *h₁s-més
‘jesteście’ stha estis (V)s-t(h)V *h₁s-th₁é
‘są’ santi sunt s-Vnt(i) *h₁s-énti

W zaprezentowanych przykładach duża litera V oznacza samogłoskę, *h₁ zaś jeden z laryngałów. Podane formy przedstawiają współczesne rekonstrukcje, etap odtwarzania początkowej głoski laryngalnej został pominięty.

Hipotetyczna praojczyzna (kolor różowy) i ekspansja Indoeuropejczyków według teorii kurhanowej

Innymi metodami w pracy indoeuropeistów są:

Do teorii opracowanych przez językoznawstwo indoeuropejskie należą m.in.:

  • teoria laryngalna – według której w praindoeuropejskim istniały trzy spółgłoski o wymowie gardłowej lub krtaniowej[8];
  • teoria glottalna – dawniej bardziej popularna, współcześnie mająca niewielu zwolenników hipoteza, według której w praindoeuropejskim zamiast spółgłosek dźwięcznych istniały spółgłoski ejektywne[17].

Natomiast do głównych współczesnych hipotez dotyczących pierwotnej ojczyzny języków indoeuropejskich należą[18]:

Jednym z zagadnień indoeuropeistyki jest również kwestia pokrewieństwa rodziny indoeuropejskiej z innymi rodzinami językowymi. Do postulowanych makrorodzin i fyli językowych należą m.in. (uporządkowane według rosnącego zakresu, obejmującego coraz więcej języków):

Osiągnięcia indoeuropeistyki

Słowo „wilk” (rdzeń „*u̯l̥kʷo-”) w języku pie. oraz jego formy potomne w różnych językach, od góry w prawo: polskim, litewskim, sanskrycie, perskim, albańskim, greckim, łacinie i angielskim

Do osiągnięć językoznawstwa indoeuropejskiego należą m.in.:

  • stworzenie teorii istnienia rodziny indoeuropejskiej – czyli takiego zbioru różnych języków, w którym najbardziej podstawowe podobieństwa wynikają ze wspólnego pochodzenia (prajęzyka), a nie z wzajemnych zapożyczeń[23] (z wyjątkiem opozycyjnych teorii Nikołaja Trubieckoja oraz Schimidta i Lechmanna, dopuszczających języki IE jako ligę językową dwóch, lub więcej grup[24]);
  • odkrycie, a następnie odczytanie starodawnych tekstów w nieznanych wcześniej językach, które współcześnie klasyfikowane są w dwóch odrębnych, wymarłych indoeuropejskich grupach językowych – anatolijskiej i tocharskiej[10];
  • zidentyfikowanie w starożytnym języku hetyckim z grupy anatolijskiej śladów głosek laryngalnych, co przyczyniło się do opracowania teorii laryngalnej i bywa uważane za największe dokonanie w historii językoznawstwa indoeuropejskiego[8];
  • daleko posunięta rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego;
  • zrekonstruowanie i opracowanie systemu wymiany samogłosek (przegłosu) w praindoeuropejskim[25].

Indoeuropeistyka może pochwalić się również odkryciem wielu praw głosowych w językach rodziny indoeuropejskiej – są nimi np.[26]:

  • prawo Grassmanna – prawo głosowe w sanskrycie i grece[27];
  • prawo Grimma – sekwencja zmian w językach germańskich;
  • prawo Vernera – prawo głosowe w językach germańskich;
  • przesuwki ormiańskie – sekwencja zmian fonetycznych w języku staroormiańskim[28];
  • reguła Brugmanna – prawo głosowe w językach indoirańskich[29];
  • reguła Dybo – prawo głosowe w językach italoceltyckich i germańskich;
  • reguła ruki – prawo głosowe w indoeuropejskich językach satemowych[28];
  • reguła Osthoffa – prawo głosowe w językach indoeuropejskich z terenów Europy.

Badacze

Do badaczy zajmujących się językami indoeuropejskimi należeli m.in. (chronologicznie):

Współcześnie badaniami indoeuropeistycznymi zajmują się m.in.:

Ośrodki kształcenia

Poniższa tabela zawiera wybrane ośrodki naukowe, kształcące w ramach indoeuropeistyki (aktywne w 2020 r.).

Kraj Ośrodek Odnośnik
Austria Austria Uniwersytet Wiedeński 1
Dania Dania Uniwersytet Kopenhaski 2
Holandia Holandia Uniwersytet w Lejdzie 3
Niemcy Niemcy Uniwersytet Fryderyka i Aleksandra w Erlangen i Norymberdze 4
Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana w Monachium 5
Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze 6
Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münsterze 7
Polska Polska Uniwersytet Jagielloński 8
Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles 9
Uniwersytet Teksański w Austin 10

Współczesne publikacje

Najbardziej aktualne opracowania zrekonstruowanych form praindoeuropejskich i form pochodnych w językach dawnych i współczesnych:

  • Lexikon der indogermanischen Verben Helmuta Rixa (1998) – zmodernizowana i uwspółcześniona wersja słownika Pokorny’ego;
  • Nomina im Indogermanischen Lexikon kilku autorów (2008) – leksykon nominalnych części mowy;
  • Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme George’a Dunkela (2014) – leksykon partykuł i zaimków.

Czasopisma indoeuropeistyczne:

Niektóre z powyższych czasopism są publikowane bezpłatnie i w wolnym dostępie, odnośniki do nich oraz do innych darmowych materiałów umieszczone zostały na końcu, w sekcji linki zewnętrzne.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, s. 3–13, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane] (ang.).
  2. ↑ Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, s. 8, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane] (ang.).
  3. ↑ History of the language sciences. Sylvain Auroux (red.). Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2001, s. 1156. ISBN 3-11-016735-2. (ang. • niem. • fr.).
  4. ↑ Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 12, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  5. ↑ William Jones: The Third Anniversary Discourse delivered 2 February 1786. Electronic Library of Historiography. [dostęp 2020-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-02)]. (ang.).
  6. ↑ Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias A. Fritz: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Walter de Gruyter, 2018, s. 181. ISBN 978-3-11-054036-9. (ang.).
  7. ↑ Michael Meier-Brügger: Indo-European Linguistics. Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2003, s. 12. ISBN 3-11-017433-2. (ang.).
  8. ↑ a b c d Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 103, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  9. ↑ Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 100, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  10. ↑ a b Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, s. 154, 351, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane] (ang.).
  11. ↑ Magdalena Danielewiczowa. Myśl de Saussure’a w polskim przekazie lingwistycznym. Promotorzy i oponenci. „Linguistica Copernicana”. 2 (10), s. 32, 2013. DOI: 10.12775/LinCop.2013.019. ISSN 2391-7768. 
  12. ↑ Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, s. 1–14, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane] (ang.).
  13. ↑ Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 15, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  14. ↑ Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 107, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940.
  15. ↑ Sheila Embleton: Historical Linguistics: Mathematical concepts. W: International Encyclopedia of Linguistics. William Bright (red.). Nowy Jork, Oxford: Oxford University Press, 1992. ISBN 978-0-19-505196-4. (ang.).
  16. ↑ Lyle R. Campbell: Beyond the Comparative Method?. W: Barry J. Blake, Kate Burridge, Jo Taylor: Historical Linguistics 2001. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2003, s. 35–39. DOI: 10.1075/cilt.237.05cam. ISBN 90-272-4749-8. (ang.).
  17. ↑ Tamaz Gamkrelidze, Wiaczesław Iwanow. Sprachtypologie und die Rekonstruktion der gemeinindogermanischen Verschlüsse. „Phonetica”. 27.3, s. 150–156, 1973. DOI: 10.1159/000259433. ISSN 0031-8388. (niem.). 
  18. ↑ Agnieszka Krygier-Łączkowska. Europejczycy, Słowianie, Polacy. Na czym polega pokrewieństwo językowe?. „Kwartalnik Językoznawczy”. 1 (5), s. 98, 2011. ISSN 2081-5441. 
  19. ↑ Jared Klein, Brian D. Joseph, Matthias A. Fritz: Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics. Walter de Gruyter, 2018, s. 2281–2283. ISBN 978-3-11-054036-9. (ang.).
  20. ↑ Joseph Harold Greenberg: Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family. Volume 1. Grammar. Stanford: Stanford University Press, 2000, s. 279–281. ISBN 0-8047-3812-2.
  21. ↑ James Clackson, Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, s. 20, ISBN 978-0-511-36609-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  22. ↑ Harold C. Fleming. A New Taxonomic Hypothesis: Borean / Boralean. „Mother Tongue. Newsletter”. 14, s. 51–65, 1991. (ang.). 
  23. ↑ Michael Meier-Brügger: Indo-European Linguistics. Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2003, s. 56–59. ISBN 3-11-017433-2. (ang.).
  24. ↑ James Clackson, Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, s. 25, ISBN 978-0-511-36609-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  25. ↑ James Clackson, Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, s. 71–74, ISBN 978-0-511-36609-3 [zarchiwizowane] (ang.).
  26. ↑ Grzegorz Jagodziński: Reguły fonetyczne i prawa językowe. Językoznawstwo, 2014-10-15. [dostęp 2020-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-06)].
  27. ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 457, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  28. ↑ a b Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 135, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940.
  29. ↑ Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, s. 141, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane] (ang.).

Bibliografia

Źródła internetowe

  • Grzegorz Jagodziński, Językoznawstwo [online], Grzegorz Jagodziński – Język polski – Ewolucjonizm [dostęp 2020-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-16].

Linki zewnętrzne

  • Czasopismo Indo-European Linguistics – wolny dostęp na stronie wydawnictwa Brill Publishers (ang.)
  • Czasopismo Journal of Language Relationship – wolny dostęp (ang. • ros. • niem. • fr.)
  • Publikacje językoznawcze Frederika Kortlandta na stronie autora (ang.)
  • Glottothèque: wprowadzenie do dawnych języków indoeuropejskich – wolny dostęp do nagrań wykładów na stronie Uniwersytetu w Getyndze (ang.)
  • Uwspółcześniona wersja słownika Pokorny’ego na stronie Uniwersytetu Technicznego w Eindhoven (ang. • niem.)
  • Lista i galeria badaczy języków indoeuropejskich w bazie TITUS (niem.)

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się