Iłża istniała już we wczesnym średniowieczu, od XII wieku do 1789 roku własność biskupów krakowskich. Osada zniszczona w 1241 i 1260 w czasie najazdów tatarskich. Prawa miejskie prawdopodobnie w 1239 r. na prawie magdeburskim (dokumenty spłonęły w pożarze). Już w XIII wieku istniał 1,5 km na północny wschód (na tzw. starym mieście) gród obronny, a około 1340 wzniesiono tu z miejscowego kamienia zamek staraniem biskupaJana Grota, z czasem rozbudowywany. Miasto stanowiło centrum biskupiego klucza dóbr iłżeckich obejmującego w 1645 roku 2 miasta i 23 wsie.
W 1823 roku w Iłży osiedlił się Żyd z Anglii, Lewi Selig Sunderland, który założył tu słynną fabrykę fajansu. W 1831 roku w czasie powstania listopadowego miasto ponownie uległo zniszczeniom w czasie zwycięskiej dla powstańców Bitwy pod Iłżą stoczonej tu 9 sierpnia 1831 roku. W 1850 roku powstała tu gmina żydowska i w 1857 roku było tu już 521 Żydów, czyli 26% ówczesnej ludności miasta. W 1864 doszło tu do bitwy w czasie powstania styczniowego dnia 17 stycznia 1864 roku. W ramach sankcji carskich za udział mieszkańców w powstaniach miasto straciło prawa miejskie w 1867 roku. Pomimo tego jako osada była siedzibą powiatu iłżeckiego utworzonego w 1866 roku. W 1870 roku powstała tu synagoga w Iłży, a w 1897 roku Żydzi stanowili już 49% ogółu mieszkańców. W 1903 roku w wyniku pożaru przestała istnieć fabryka fajansu. W czasie rewolucji 1905 roku Iłża znalazła się w granicach tzw. Republiki Ostrowieckiej. W roku 1906 w parafii rzymskokatolickiej doszło do rozłamu, część wiernych odpowiedziała się za dotychczasowym wikariuszem ks. Stanisławem Marią Fidelisem Szokalskim, który przynależał do Zgromadzenia Kapłanów Mariawitów, wskutek czego powstała niezależna od Rzymu parafia starokatolicka mariawitów w Iłży z siedzibą w Prędocinie. Mariawici wybudowali w Prędocinie własny kościół, urządzili cmentarz grzebalny, zaś w Iłży przy ulicy Mostowej funkcjonowała domowa kaplica[4].
Po wojnie do zamieszkania nadawały się zaledwie dwa domy w rejonie kościoła. Reszta potrzebowała natychmiastowego remontu. W 1921 mieszkało tu 4554 osoby[5]. W 1924 roku miasto odzyskało prawa miejskie i w okresie międzywojennym odbudowywało się i rozwijało. W 1929 były tu trzy kościoły katolickie i synagoga. Działał Szpital św. Ducha oraz przytułek dla starców[5].
W 1941 roku powstało tu żydowskie getto, zlikwidowane w 1942 roku przez wywóz do obozu zagłady w Treblince. W okresie okupacji hitlerowskiej rozwijało się miejscowy ruch oporu – powstał Oddział Iłżecki ZWZ AK, mieściła się tu też Komenda Obwodu BCh o kryptonimie 3. Silne wpływy mieli tu też komuniści z GL i AL (organizacja Świt). Partyzanci z oddziałów AL im. Langiewicza (pod dowództwem Czesława Boreckiego ps. „Burza”), im. Głowackiego (Stefan Szymański ps. „Góral”), im. Narutowicza (Tadeusz Maj ps. „Łokietek”) oraz oddział radziecki pod dowództwem Aleksego Bojtana ps. „Alosza” zajęli Iłżę w nocy 16–17 maja 1944 roku na 4 godziny. Ostrzeliwali posterunek żandarmerii, rozbijali sklepy niemieckie i przeprowadzali akcję zaopatrzeniową[6].
16 stycznia 1945 roku wkroczyły do miasta wojska radzieckie 1 Frontu Białoruskiego. W 1945 roku kadry nowej władzy ludowej w Radomiu pochodziły właśnie z oddziałów AL i GL rejonu iłżecko-starachowickiego.
Po II wojnie światowej
W okresie powojennym miasto kolejny raz zostało odbudowane, a silne tradycje garncarskie kultywuje Spółdzielnia Chałupnik, która eksportuje swoje wyroby m.in. do Australii, Francji, USA, Rosji i RFN[7]. Miasto jednak pozbawione było przemysłu i powoli wyludniało się na rzecz Starachowic. W latach 60. XX wieku powstało w Iłży pierwsze osiedle mieszkaniowe (os. Staszica), a w latach 80. XX wiekuosiedleZuchowiec
Od 1987 roku odbywają się tu Dni Leśmianowskie dla upamiętnienia związków wybitnego poetyBolesława Leśmiana z tym miastem oraz jego twórczości.
W 1999 roku miasto w ramach nowego podziału administracyjnego znalazło się w granicach powiatu radomskiego.
Po pracach rekonstrukcyjnych od 2021 roku na dolnym dziedzińcu zamku odbywają się wydarzenia historyczne i kulturalne takie jak "Przygoda z historią", "Noc Kupały" w okresie letnim, a na Przystani odbywają się "Iłżeckie Dni Kultury"[8], Festiwal Folkloru im. Józefa Myszki[9] i Jarmark Sztuki Ludowej[10].
W Iłży według stanu na 1 stycznia 2018 roku mieszkało 4 832 mieszkańców, co dało jej 587. miejsce w Polsce pod tym względem. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 305 os./km²[11][12].
Najwięcej osób zamieszkiwało Iłżę w 1910 roku, gdy miasto pełniło rolę stolicy powiatu iłżeckiego. Ogromne zniszczenia w trakcie pierwszej i drugiej wojny światowej przyczyniły się do znacznego odpływu ludności. W 1950 roku Iłżę zamieszkiwało zaledwie 3320 mieszkańców. Obecnie po kilku dekadach wzrostu liczby ludności, znowu notuje się jej odpływ.
Iłża znalazła się na trasie przebiegu planowanej „szóstej szprychy” z Centralnego Portu Komunikacyjnego w kierunku Podkarpacia. Inwestycja wiązałaby się z budową nowej linii kolejowej biegnącej z Radomia, przez Iłżę, Kunów do Ostrowca Świętokrzyskiego[13].
Szlaki rowerowe
Widok na wieżę od strony zalewuWidok z wieży na zalew
Szlaki rowerowe w Iłży są częścią szlaków rowerowych związku gmin „nad Iłżanką”
W Iłży ten szlak przebiega ulicami: Staromiejską, Tatarską, Wójtowską, Jana Kochanowskiego, Bodzentyńską, Powstania Styczniowego, Batalionów Chłopskich.
W Iłży ten szlak przebiega ulicą Świętego Franciszka.
Kultura
Lokalne tradycje
W Iłży praktykowane jest od kilku wieków barabanienie. Na instrumencie zwanym barabanem gra jednocześnie ośmiu mężczyzn. Od północy Wielkiej Soboty do niedzielnej rezurekcji chodzą po mieście i biją w baraban. Według etnografów tradycja ta może sięgać nawet XVII wieku.
Stowarzyszenia kulturalne
W Iłży działa Artystyczna Pracownia Rzeźby i Konserwacji Zabytków „Kamar”, która wykonała odlewy m.in. wykonanej w OrońskuKwadrygi Apollina nad wejście do gmachu Teatru Wielkiego w Warszawie, pomnik Jana III Sobieskiego w Wilanowie, pomnik Fryderyka Chopina w Paryżu oraz pomnik Józefa Piłsudskiego w Płocku.
Muzeum Regionalne im. Adama Bednarczyka w Iłży – W 1971 roku powstało z inicjatywy Adama Bednarczyka Muzeum Ziemi Iłżeckiej. W 1976 roku upaństwowiono, wyremontowano budynek i zmieniono nazwę placówki na Muzeum Regionalne. Muzeum posiada wystawy stałe i organizuje wystawy czasowe. Współorganizuje także wiele imprez regionalnych.
Media
Prasa lokalna:
Echo Ziemi Iłżeckiej, dodatek kwartalny do Echa Dnia Radomskiego.
jedna ściana zewnętrzna z kluczowymi strzelnicami,
mury zamku górnego (około od 3,5 do 5,5 m).
Końcowa stacja Starachowickiej Kolei Wąskotorowej – stacja znajduje się ul. Błazińskiej – można do niej dotrzeć kierując się z centrum miasta drogą krajową nr 9 w kierunku Starachowic i Rzeszowa. Kolejką wąskotorową można dojechać do Centrum Edukacji Leśnej Nadleśnictwa Marcule gdzie znajduje się popularne pośród turystów arboretum (kolekcja drzew i krzewów występujących w polskich lasach). Kolej wąskotorowa kursuje w każdą niedzielę od 1 maja do 30 września[14][15].
wczesnobarokowe ołtarze (boczny – marmurowy, przeniesiony z katedry wawelskiej),
w nawie głównej stiukowa dekoracja sklepienia z XVII wieku,
piękne portale: piaskowcowe i kamienne z kartuszami herbowymi oraz marmurowy portal wejściowy do kaplicy z 1629 roku,
marmurowa tablica inskrypcyjna w późnorenesansowym obramowaniu z piaskowca,
późnorenesansowa kaplica św. Krzyża, zbudowana z ciosów w 1629 roku,
pięciokondygnacyjna barokowa dzwonnica z 1758 roku,
zabudowania parafialne z XVII wieku, w bibliotece 150 tomów starodruków z XV–XVIII wieku o tematyce teologicznej.
Kościół Św. Ducha z 1448 roku, remontowany w 1744 roku po pożarze, odbudowany w 1922 roku po zniszczeniach z I wojny światowej. Zbudowany z łamanego kamienia (piaskowca). Odnowiony w 1967 roku oraz w 2011 roku.
Dawny Budynek Szpitalny – murowany z 1754 w miejscu poprzedniego, drewnianego z XV wieku. Pełnił on rolę przytułku dla ubogich i starców. Od 1971 roku w budynku mieści się Muzeum Regionalne założone przez Adama Bednarczyka,
Cmentarz parafialny na wzgórzu Św. Leonarda – stary cmentarz czynny od 1832 nowy natomiast od I wojny światowej. Obok cmentarza mauzoleum poległych w okresie II wojny światowej na terenie ziemi iłżeckiej,
Grodzisko Kopiec Tatarski z XII wieku w miejscu pierwotnej Iłży, znajduje się przy drodze do Chwałowic,
Mury obronne – ślady w murach zabudowań plebanii oraz w najstarszych kamieniczkach przy ulicy Przy Murach,
Przed II wojną światową w Iłży, w domu przy ulicy Mostowej znajdowała się kaplica mariawicka, podlegająca pod iłżecką parafię Przenajświętszego Sakramentu z siedzibą w Prędocinie, obecnie mariawici z Iłży i okolic należą do parafii Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy.
W mieście siedzibę ma klub piłkarski Polonia Iłża, występujący w Klasie okręgowej, posiadający także sekcję bokserską. Działa także młodzieżowy klub siatkarski „Volley” Iłża.
1980: Ciosy; (reż. Gerard Zalewski) – plenery m.in. w rynku w Iłży z widokiem na zamek. Zdjęcia kręcono głównie w rynku przy urzędzie, oraz na ulicach: Przy Murach, Partyzantów, dr. Anki i Kowalskiej[18].
1986: Złoty pociąg; (reż. Bohdan Poręba) – jedna ze scen kręcona przy ul.Radomskiej w pobliżu bramy do kościoła, z widokiem na wzgórze z ruinami i basztą zamku.
↑ abIłża w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑Stanisław Koszutski: Nasze miasta a samorząd. Życie miast w Królestwie Polskiem i reforma samorządowa. E. Wende i Spółka, Warszawa 1915, s. 6.
↑Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.brak strony w książce
↑Parafia Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy, „Mariawita”, 2008, s. 21-22.
↑ abKsięga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 108.
↑Józef Bolesław Gargas, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945, Wydawnictwo MON, 1971, s. 278.
↑Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1983, ISBN 83-217-2329-2, s. 131.
↑Portale InternetoweP.I.IMDPortale InternetoweP.I., W piątek ruszają Iłżeckie Dni Kultury. Będzie wiele atrakcji! [online], Co za dzień, wydarzenia i zdjęcia z Radomia [dostęp 2022-08-23](pol.).
↑Portale InternetoweP.I.IMDPortale InternetoweP.I., W niedzielę Festiwal Folkloru im. J. Myszki w Iłży [online], Co za dzień, wydarzenia i zdjęcia z Radomia [dostęp 2022-08-23](pol.).
↑Portale InternetoweP.I.IMDPortale InternetoweP.I., W niedzielę Jarmark Sztuki Ludowej w Iłży [online], Co za dzień, wydarzenia i zdjęcia z Radomia [dostęp 2022-08-23](pol.).
↑Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Demograficzny 2018, Warszawa 2018.
↑Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Roczniki statystyczne / Roczniki Statystyczne / Rocznik Statystyczny Przemysłu 2019 [online], stat.gov.pl [dostęp 2020-07-08](pol.).
↑Centralny Port Komunikacyjny, a Ostrowiec Świętokrzyski. Nasze miasto na przebiegu „szóstej szprychy”. ostrowiecka.pl. [dostęp 2021-03-12].
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).
51°09′44″N 21°14′13″E/51,162222 21,236944
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Siekierka Nowa – Tymienica, Ciepielów – Kazanów – Wólka Gonciarska – Jedlanka Stara – Iłża – Seredzice – Trębowiec
Chotcza Górna – Tymienica – Ciepielów Stary – Wielgie – Bąkowa – Iłża – Pakosław – Osiny (powiat starachowicki)
Iłża – Kolonia Seredzice – Jasieniec Iłżecki Nowy – Jasieniec-Maziarze – Marcule – Rybiczyzna – Podkońce – Prędocin – Chwałowice – Jedlanka Stara – Krzyżanowice – Gaworzyna
Iłża – Kotlarka
.jpg)
.jpg)
żółtego szlaku turystycznego prowadzącego do Starachowic.
