Dzieje starożytnej Grecji (Hellady) to historia kilku następujących po sobie wysokich kultur oddzielonych „ciemnymi wiekami” i wielkimi migracjami. O najstarszej z tych kultur (jeszcze przedhelleńskiej) zwanej od mitycznego króla Minosakulturą minojską, która rozwinęła się w III tysiącleciu p.n.e. na Krecie, wiadomo stosunkowo najmniej. Jej świadectwem są ruiny wielkich pałaców odkryte w Knossos i Fajstos. Nie wiadomo, kim byli ich budowniczowie. Nie udało się dotąd odczytać dwóch starszych z trzech pozostawionych przez nich systemów pisma. Z badań archeologicznych wynika, że w 2 połowie III tysiąclecia p.n.e. na wyspie znajdowało się wiele niezależnych małych państw. Pod koniec tysiąclecia władcy z Knossos podporządkowali sobie sąsiadów. Korzystne położenie geograficzne pozwoliło Kreteńczykom uczestniczyć w wymianie handlowej między ośrodkami cywilizacji greckich a Bliskim Wschodem i Egiptem. Zyski z handlu zainwestowano w rozwój floty, co uczyniło z Krety w XIX-XVIII w. p.n.e. największe mocarstwo morskie. Około 1800 p.n.e. Kreteńczycy założyli pierwszą kolonię na Kyterze, a wkrótce potem następne na innych wyspach Morza Egejskiego. W XV w. p.n.e. kultura minojska załamała się, co wiązane jest z erupcją wulkanu na wyspie Thira i – prawdopodobnie – z następstwami tsunami powstałego w trakcie tego wybuchu.
Przedstawiciele kultury mykeńskiej (greccy Achajowie) ukształtowanej w XV w. p.n.e. na Peloponezie, zniszczyli pałace na Krecie i narzucili wyspie swoje zwierzchnictwo. Posługiwali się przejętym od Kreteńczyków alfabetem, tzw. pismem linearnym B (odczytanym). Śladami ich działalności budowlanej są ruiny twierdz w Mykenach i Tyrynsie, a aktywności politycznej – późniejszy, literacki opis wojny z Troją w Azji Mniejszej (Iliada Homera).
W XII w. p.n.e. kultura mykeńska upadła – miasta zostały zniszczone, pismo wyszło z użycia. Stało się tak za przyczyną napływu obcych ludów i, być może, trzęsień ziemi. Czas od XII do VIII w. p.n.e. nosi w historii Grecji nazwę „wieków ciemnych”. W tym czasie Grecy kolonizowali wybrzeża Anatolii, powstały m.in. miasta Efez i Milet.
„Właściwa” starożytna Grecja ukształtowała się między VIII a VI w. p.n.e. Uformowały się wówczas państwa-miasta, terytorialne wspólnoty obywateli zwane polis. Powstał alfabet, pierwsze zbiory praw, umocniła się wspólnota kulturowa Greków, bazująca na wspólnocie języka, religii i tradycji zawartej w poematach epickich takich jak Iliada i Odyseja, a także na uznaniu ogólnogreckich ośrodków kultu: Zeusa w Olimpii oraz Apollina w Delos i w Delfach, igrzysk w Olimpii i wyroczni delfickiej. Emigracja ludności poszukującej lepszych warunków życia zaowocowała powstaniem kolonii greckich w całym basenie Morza Śródziemnego (Italia, Sycylia, tereny dzisiejszej Francji i Hiszpanii, Libii, Egiptu, Cypru i pd. Turcji) oraz nad Morzem Czarnym.
Pod koniec tego okresu ustaliła się ostatecznie odmienność ustrojowa największej polis Sparty, stale zagrożonej buntami podbitej ludności, zmilitaryzowanej i zamkniętej w swych granicach. Drugie co do wielkości, ale najludniejsze miasto-państwo Hellady, otwarte i ożywione handlem Ateny, przechodziło w VI w. przemiany ustrojowe, które do udziału w sprawowaniu władzy włączały kolejne grupy obywateli. Demokracja ateńska rozwinęła się w pełni w V w. Losowanie urzędów i wynagradzanie obywateli za sprawowanie funkcji publicznych umożliwiło wówczas bezpośredni udział w rządach nawet najuboższym.
Konflikt między Persją i greckimi koloniami w Azji Mniejszej, a następnie atak perski na poleis na Półwyspie Bałkańskim sprawił, że u progu V w. p.n.e. zagrożeni w swych siedzibach Grecy wspólnie wystąpili przeciw najeźdźcom. Współdziałanie Aten i Sparty pozwoliło zwyciężyć Persów (490–470 p.n.e.), ale korzyści polityczne z sukcesu wyniosły głównie Ateny. Nadal obawiające się Persów mniejsze polis uznały ich hegemonię i przyłączały się do kierowanego przez nie Związku Morskiego. Rywalizacja obu państw doprowadziła do kilkudziesięcioletniej wojny, w której zaangażowali się także sojusznicy Sparty ze Związku Peloponeskiego i Aten ze Związku Morskiego. Mimo udziału w kolejnych wojnach, Ateny były w V w. p.n.e. niekwestionowaną stolicą kulturalną Grecji.
1803 r. – turecki oddział atakuje wieś, kobiety i dzieci wybiorą następnie skok w przepaść (powtarzalne fakty historyczne, okręg Soulio). Suliotki, obraz malarza francuskiego
17 marca 1821 – mieszkańcy prowincji Mani, na Peloponezie, jednoczesnym, zaskakującym atakiem i zdobyciem trzech zamków – garnizonów tureckich oraz rzezią ich załóg, rozpoczynają wielkie greckie powstanie narodowe. 23 marca wyzwolone zostaje pierwsze greckie miasto, Kalamata. Tego dnia, w południe, przed kościołem Świętych Apostołów, kolejne szeregi powstańców składają przysięgę[2]. 25 marca arcybiskup Patras, Germanos ogłasza: Eleftheria i thanatos! (gr.Wolność albo śmierć!)[3] Powstańcy po raz kolejny składają uroczystą przysięgę, tę powszechnie dziś w Grecji przytaczaną[4].
od 1821 do wiosny 1822 – wojska Porty, zajęte likwidacją grecko-rumuńskiego powstania Ipsilantisa w obecnej Rumunii, następnie rozprawą z Alim Paszą, nie mogą być jeszcze użyte w Grecji. Umożliwia to niemal całkowity, choć nietrwały, sukces powstania na Peloponezie, w Rumelii (obecnej zachodniej Grecji) i częściowo w Grecji centralnej.
kwiecień 1822 – masakra greckiej ludności Macedonii Egejskiej, o charakterze czystek etnicznych, dokonana przez Emina – baszę Salonik, m.in. wymordowanie wszystkich Greków miasta i okręgu Nausa[5].
kwiecień 1822 – opinią publiczną Europy wstrząsnęła rzeź lub sprzedaż w niewolę całej greckiej ludności, dokonana na Chios, najbogatszej z greckich wysp i nie biorącej udziału w walkach powstania. Podobne zbrodnie wojenne wydarzały się i wcześniej, przy czym okrutnie postępowały obie strony konfliktu, jednak Chiotes, jako naród kupców, byli społeczeństwom innych państw dobrze znani, a ich dzieci często pobierały na Zachodzie edukację. W odpowiedzi, Grecy przeprowadzają atak na turecką flotę u wybrzeży wyspy, podczas której Konstandinos Kanaris wysadza okręt flagowy wroga, zabijając kapudana paszęKara Aliego, odpowiedzialnego za masakrę dokonaną kilka tygodni wcześniej.
lipiec 1822 – tureckie siły ekspedycyjne, mimo zwycięstw i okrucieństw, nie osiągają pełnej pacyfikacji Peloponezu. Następnie zostają pokonane przez powstańców i cywilnych uciekinierów (miejscową ludność), w kilku bitwach, w trudnym dla wojsk terenie, w pobliżu miejscowości Derwenakia. Z łącznej liczby 30 tysięcy, śmierci uniknęło zaledwie ok. 6 tysięcy żołnierzy osmańskich[6].
wrzesień 1822 – powstańcy zdobywają, przepełnioną muzułmańskimi i żydowskimi uchodźcami, głodującą już kolonialną stolicę Peloponezu – Tripolitsę (obecny Tripolis). Następuje rzeź wszystkich mieszkańców. Historycy wskazują, że niemal cała muzułmańska ludność Peloponezu – tj. około 10% mieszkańców półwyspu – została wymordowana, w ciągu pierwszego okresu powstania[potrzebny przypis][7].
1822 – w poparcie Greków zaangażowało się w Europie ponad tysiąc wybitnych osób, a do Hellady napłynęli ochotnicy – około 600 oficerów, w tym z Polski[8]. Powstanie zostało uznane za bunt i potępione przez Święte Przymierze.
19 kwietnia 1824 – w zajmowanym przez powstańców Missolungi umiera na malarię wysłannik rządu Anglii, orędownik idei niepodległości Grecji, polityk, poeta George Gordon Byron. Śmierć ta, mobilizując opinię publiczną, zwiększa i przyspiesza brytyjskie zaangażowanie w pożyczki, udzielane powstańczym władzom[9].
21 czerwca 1824 – na wyspie Psara wylądowały wojska tureckie, dokonując i tu całkowitej rzezi. Prócz mieszkańców, uprzednio schroniło się tu wiele ludności cywilnej, głównie uciekinierów z innych wysp, w tym mieszkańców zmasakrowanej w 1822 sąsiedniej, większej wyspy Chios. 120 spośród obrońców, po desperackiej walce, świadomie wybrało dla siebie i swych bliskich śmierć samobójczą, wysadzając się w powietrze, w dominującej nad okolicą fortyfikacji Mavri Rachi – Μαύρη Ράχη[10] – czyn aktualnie zaliczany przez greckie podręczniki szkolne do kanonu historycznego. Tragedia, ale także determinacja obrońców odbiły się szerokim echem wśród społeczności międzynarodowej, wzmagając ruch filhelleński.
1824 – prezentacja w Luwrze obrazu Eugène Delacroix „Masakra na Chios” ponownie poruszyła opinię publiczną, która od tej chwili zaczęła domagać się od swych rządów interwencji, nawet militarnej, po stronie Greków.
1826 po trzecim już rocznym oblężeniu i pomimo prób brytyjskiej mediacji, zdobycie i masakra przez Turków miasta Missolungi, tego samego, w którym uprzednio zmarł Byron. Na murach obronnych zdobywcy zatknęli następnie 3 tysiące odciętych głów mężczyzn, kobiet i dzieci. Opisy te wstrząsnęły opinią publiczną Zachodu. Oburzenie wzrosło, po wystawieniu w Luwrze w 1827, kolejnego filhelleńskiego obrazu Eugène Delacroix „Grecja powstająca z ruin Messolongion”. Rozgłosu nabrała także okoliczność, że części obrońców udało się jednak przebić przez pierścień wojsk oblegających, dołączyli następnie do Greków, kontynuujących walkę partyzancką. Wydarzenie to, znane jako „Wyjście z Messolongion” obecnie stanowi dla Greków jeden z najważniejszych momentów historii ich narodu.
1827 – Bitwa pod Navarino – druzgocąca klęska floty turecko-egipskiej, przywraca greckim okrętom kontrolę nad dużym obszarem Morza Egejskiego. Odcięte od komunikacji wojska turecko-egipskie wkrótce zostaną zmuszone do wycofania się.
1833 – Grecja obejmuje przyznane jej traktatami terytorium
1 lutego 1832 historia wyniosła księcia bawarskiego Ottona Wittelsbacha na tron Grecji. Król Ludwik Bawarski, ojciec Ottona, uzyskał zapewnienie, że nowy król Grecji będzie posiadał silną, dominującą pozycję w nowym państwie greckim.
Panowanie Ottona I Wittelsbacha trwało do 24 października 1862.
W pierwszym okresie swego panowania, w latach 1833–1843 Otton I Wittelsbach rządził w sposób absolutny. Cała władza ustawodawcza i wykonawcza skupiła się w rękach młodego króla. Także władza sądownicza była sprawowana w imieniu króla. Król nie był odpowiedzialny przed Narodem – jak stanowiła grecka konstytucja. Stolicą państwa zostały prowincjonalne wtedy Ateny, zmieniane z pomocą niemieckich architektów. Założono, że wystarczą pałace, jeden park i infrastruktura miejska dla około 100 tysięcy ludności. Liczbę tę skorygowano potem na 600 tysięcy, co i tak wystarczyło na życie jednego tylko pokolenia. Negatywnie zaważyła okoliczność, że aż do roku 1922 stołeczność Aten uznawano za stan tymczasowy, poprzedzający odzyskanie Konstantynopola.
Podstawowe kierunki polityki zagranicznej także określane były przez Wielką Ideę.
W 1839 r. zaczął narastać w Grecji kryzys ekonomiczny i polityczny. Bieda, niezadowolenie społeczne spowodowane epizodem kreteńskim i brak legalizacji partii politycznych powodowały rosnące niezadowolenie wielkich mocarstw Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji – gwarantów niepodległości i konstytucji Grecji. Wzmogły one swoje wysiłki, aby zmienić tę sytuację. 3 września 1843 komendant stołecznego garnizonu, pułkownik kawalerii Dimitrios Kallergis stanął na czele rebelii. Dowodzony przez niego oddział kawalerii dotarł pod gmach pałacu królewskiego i zażądał przywrócenia konstytucji. Wsparty przez inne oddziały wojskowe i mieszkańców Aten, uzyskał zapewnienie Ottona I Wittelsbacha o przywróceniu praw konstytucyjnych w Grecji. Okres absolutyzmu w Grecji uległ zakończeniu, rozpoczął się zaś okres monarchii konstytucyjnej.
Wilhelm – Jerzy Glücksburg urodził się w Kopenhadze 24 grudnia 1845. 30 marca 1863 w wieku niespełna 18 lat został intronizowany jako król Grecji Jerzy I Glücksburg. Jednym z warunków, jakie zobowiązały się wypełnić trzy wielkie mocarstwa był zwrot Wysp Jońskich (w 1864 r. Anglia zwraca Grecji ten archipelag) oraz wypłacenie sumy 25 000 funtów rocznego „odszkodowania” w przypadku detronizacji króla. Król Jerzy I Glücksburg okazał się władcą o wiele bardziej elastycznym od swego poprzednika Ottona I Wittelsbacha. Konstytucja z 1864 r. znacznie ograniczyła zakres władzy królewskiej, dając duże uprawnienia wybieranemu w wyborach Parlamentowi. W zamian Grecja zobowiązała się powstrzymywać greckie rewolty na terenach zajmowanych przez wciąż potężną Turcję. Król Jerzy I Glücksburg wkrótce włączył się aktywnie do polityki greckiej, opanował język grecki, wizytował wszystkie, nawet odległe, tereny państwa. Widział ogromną nędzę i zacofanie swego nowego królestwa. W 1867 r. w Pałacu Zimowym w Petersburgu Jerzy I Glücksburg poślubił córkę wielkiego księcia Konstantego, piętnastoletnią Olgę. Dziewięć miesięcy później nowa królowa grecka wydała na świat następcę tronu, Konstantyna I Glücksburga. Konstantyn był najstarszym z siedmioosobowego potomstwa króla (pięciu chłopców, dwie dziewczynki). Pierwszy pałac królewski, zlokalizowany przy placu Syntagma, w centrum Aten, przekazano parlamentowi, a rodzina królewska zamieszkała w nowym pałacu Tatoi 27 km na północ od Aten. Król stał się w przeciągu kilku lat autorytetem i arbitrem greckiego życia politycznego.
W 1878 r. wielkie mocarstwa europejskie na kongresie w Berlinie zadecydowały o zwrocie Grecji Tesalii. Grecja odzyskała ją od Turcji w 1881 r. Lata 1880–1890 stanowiły dla Grecji okres rozwoju gospodarczego i społecznego. Budowane były drogi i linie kolejowe, rozkwit przeżywała flota i handel morski. Rozwijało się szkolnictwo i inne funkcje socjalne państwa.
1897 – wojna grecko-turecka, klęska Grecji, wysoka kontrybucja na rzecz Turcji, lecz na żądanie mocarstw Kreta otrzymuje autonomię
W 1897 r. w czasie rewolty antytureckiej na Krecie Grecja wysłała militarne wsparcie powstańcom. Kilka miesięcy później wybuchło powstanie w Macedonii. 17 kwietnia Turcja wypowiedziała Grecji wojnę. Siły greckie w Tessalii, poniosły poważne porażki, cofając się pod naporem dwakroć silniejszej armii tureckiej. Już po kilku tygodniach wojny Turcja, wspierana przez Niemcy, zagroziła integralności Grecji. Porażki doznała też armia powstańcza w Macedonii dowodzona przez następcę tronu Konstantyna I Glücksburga. Na Krecie sytuacja została spacyfikowana przez rozmieszczanie tam sił międzynarodowych, w ramach wspólnej operacji desantowej mocarstw. Wydarzenia te określa się nieraz jako pierwszą w nowożytnej historii, pokojową, wojskową operację międzynarodową. Rosja i Anglia podjęły szeroką akcję dyplomatyczną, która doprowadziła do zakończenia walk i zawarcia rozejmu. Mocarstwa zadecydowały o autonomii Krety od Turcji oraz o ustanowieniu urzędu Wysokiego Komisarza – sprawowanego przez Greka. Grecja musiała jednak zapłacić Turcji ogromną, jak na swe możliwości, kontrybucję. W tym celu skarb państwa zaciągnął pożyczki zagraniczne, ustanowiono nowe podatki i monopole dla sfinansowania ich spłaty, kraj ogarnęła drożyzna, król utracił wiele ze swej popularności i odsunął się od aktywnej polityki.
W 1909 r. grupa młodych oficerów zrzeszonych w Lidze Wojskowej zorganizowała pokojowy bunt w armii. Bunt ten stanowił protest przeciwko politycznej stagnacji i trudnościom ekonomicznym w kraju. Oficerowie prosili o przejęcie roli lidera politycznego przez dynamicznego polityka z Krety Elefteriosa Wenizelosa. Parlament uległ presji Ligi i wprowadził do konstytucji zmiany wzmacniające pozycję premiera.
W 1910 r. Elefterios Wenizelos stanął na czele rządu greckiego. W przeciągu kilku lat zainicjował głębokie reformy w gospodarce, służbach cywilnych, siłach zbrojnych i publicznym systemie oświaty. Posiadał też pełne poparcie króla Jerzego I Glücksburga.
Grecja pod rządami Wenizelosa dołączyła do sojuszu Bułgarii, Serbii i Czarnogóry przeciwko Turcji. Skutkiem tych działań były dwie wojny bałkańskie w latach 1912 i 1913. W pierwszej wojnie bałkańskiej w 1912 r. sojusznicy pokonali Turcję, wypierając ją prawie z całego europejskiego terytorium. Konstantyn I Glücksburg został szefem Sztabu Generalnego – głównodowodzącym armii. Zwycięska Grecja uzyskała rozległe terytoria na północy (Epir), wschodzie i zachodzie kraju (m.in. duże miasta Saloniki i Janinę). W wyniku porozumienia pokojowego w Londynie utworzono niepodległą Albanię. W drugiej wojnie bałkańskiej niezadowolona z jego wyniku Bułgaria, bez wypowiedzenia wojny zaatakowała Grecję i Serbię. W późniejszej fazie wojny (od lipca 1913) na Bułgarię uderzyły także Rumunia i Turcja. Zagrożona z czterech stron Bułgaria skapitulowała[11]. Grecja uzyskała od Bułgarii południową część Macedonii z dużym portem Kawala. W tym samym roku Grecja przejmuje całkowitą kontrolę nad Kretą i większością wysp na Morzu Egejskim.
Wyzwolenie miasta Janina, głównego ośrodka Epiru – wizja momentu kapitulacji garnizonu tureckiego
Na początku 1913 r. król Jerzy I Glücksburg oznajmił, że w 50. rocznicę objęcia tronu, w październiku, abdykuje na rzecz Konstantyna I Glücksburga. 18 marca król udał się w towarzystwie adiutanta na spacer do portu w Salonikach. W drodze powrotnej odwiedził kawiarnię, w której czekał uzbrojony szaleniec. Postrzelony w plecy król zmarł na miejscu, a zamachowiec został pochwycony (popełnił samobójstwo w czasie procesu).
W 1913 na tron wstąpił Konstantyn I Glücksburg, który w 1917 abdykował z powodu przystąpienia Grecji do państw ententy. 12 czerwca 1917 królem Grecji został Aleksander I. Zachęcony wynikiem wojny światowej premier Wenizelos doprowadza w 1919 roku do wojny z Turcją. 10 sierpnia 1920 r. w podparyskim Sèvres zostaje zawarty traktat pokojowy pomiędzy pokonaną Turcją a zwycięską Ententą. Na jego mocy Grecja odzyskała prawie całą Trację, jednakże bez stołecznego Konstantynopola. Ponadto uzyskała ona prawo do pięcioletniej okupacji greckojęzycznej części Jonii – rejonu Smyrny. Mocarstwa nałożyły na Grecję obowiązek dopuszczenia tam lokalnego parlamentu, który po pięciu latach miałby się wypowiedzieć o dalszej przynależności tego terytorium. 25 października 1920 umiera król Aleksander I, na tron powraca Konstantyn I Glücksburg. W 1922 abdykuje Konstantyn I Glücksburg, a na tron wstępuje Jerzy II Glücksburg.
Narodowa katastrofa 1922: Płonąca, wraz ze swą ludnością, grecka część Smyrny[12]
Próba siłowego wprowadzenia Wielkiej Idei w życie i zdobycia Azji Mniejszej zakończyła się klęską armii greckiej oraz kolejnym, w ciągu kilku zaledwie lat[13][14], pogromem ludności helleńskiej zamieszkującej ten półwysep. 24 lipca 1923 podpisano Traktat pokojowy w szwajcarskiej Lozannie. Na jego mocy Grecja utraciła wschodnią część Tracji i oraz wszelkie prawa do terenów Azji Mniejszej. Pozostała przy niej jedynie zachodnia część Tracji. Z kolei Turcja zrzekała się wszelkich roszczeń do wysp Morza Egejskiego, poza wyspami Imroz i Tenedos oraz do Cypru. Granica państwa tureckiego przebiegać miała od tej chwili w odległości 3 km od Wybrzeży Azji Mniejszej. Nominalnie ten ustalony Traktatem w Lozannie przebieg grecko-tureckich granic obowiązuje do dziś, niemniej ostatnio Turcja kwestionuje granicę morską. W traktacie przewidziano także wymianę ludności pomiędzy Grecją i Turcją.
W wyniku tego postanowienia 1,5 miliona Greków zostało wysiedlonych z Turcji. Z Grecji zaś wyjechało 420 tysięcy Turków[15]. W 1924 r. proklamowano Republikę.
Zmiany terytorium Grecji w latach 1832–1947
Okres dyktatury generała Metaxasa, 1936–1940
W okresie międzywojennym Grecja stanęła wobec wysiłku, związanego z koniecznością przyjęcia, ubrania, wyżywienia, pomieszczenia i zagospodarowania wielkiej rzeszy skrajnie biednych imigrantów. Na trudności te nałożył się także wielki kryzys. Toteż w 1935, z woli zmęczonych wyborców, przywrócono monarchię. Na tronie znów zasiadł Jerzy II Glücksburg. Po nierozstrzygniętych wyborach parlamentarnych 1936 r. król zainspirował wojskowy zamach stanu, blokując tym samym powstanie centro-lewicowego rządu koalicyjnego, w którego skład musiałaby wejść KPG. Generał Ioannis Metaxas zniósł demokrację parlamentarną i wprowadził dyktaturę. Rozwiązano partie polityczne i związki zawodowe, wprowadzono cenzurę (np. na mowę pogrzebową Peryklesa w „Wojnie Peloponeskiej” Tukidydesa), organizacja strajków stała się nielegalna. Większe strajki tłumiono zbrojnie, z ofiarami śmiertelnymi. Nastąpił okres brutalnych prześladowań części mniejszości etnicznych. Przez kolejne lata, poprzedzające oczekiwaną już włoską agresję, Grecja przybrała formę państwa totalitarnego. Posłużyło to do niemal skrytego, lecz starannego przygotowania obrony. Dyktator Ioannis Metaxas, deklarując faszystowską formę ustrojową kraju, opóźniał moment włoskiej agresji na Grecję. Wprowadzenie powszechnego przeszkolenia wojskowego młodzieży uzasadniał jej udziałem w faszystowskich organizacjach paramilitarnych. Represje wobec przeciwników politycznych nie były tak zbrodnicze, jak w pozostałych krajach faszystowskich. Dominował pragmatyzm, toteż do zwolnień i darowania wyroków, więźniom wystarczało opublikowanie pisemnego potępienia działalności „wywrotowej” lub „komunistycznej” (zobowiązanie lojalności). Po włoskiej agresji na Grecję, zwolniono i oddelegowano do wojska także prawie wszystkich pozostałych, więzionych komunistów[16].
Po raz pierwszy w Grecji wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia zdrowotne pracowników najemnych, zatrudnionych ze stałą umową o pracę. Zorganizowano w tym celu dominujący w Grecji do dziś Zakład Ubezpieczenia Społecznego (tzw. I.K.A.). IKA otwierała przychodnie i budowała szpitale. Do chwili wybuchu wojny, nie zdążyła jednak zmienić dramatycznej sytuacji zdrowotnej na prowincji państwa greckiego.
Lata 1936-1940, choć znaczone łamaniem praw obywatelskich, okazały się udane gospodarczo. Przy współpracy rządu, władz lokalnych i w dużym stopniu także Kościoła Greckiego, wykorzystując zaangażowanie przesiedleńców, szybko wzrastała produkcja przemysłowa i rolna. Grecka armia nabyła liczne, nowoczesne elementy uzbrojenia, w tym polskiej produkcji myśliwce PZL P.24[17], a grecki przemysł zbrojeniowy, za zgodą premiera Metaxasa, wydłużał serie produkcyjne, m.in. dostarczając nowoczesną artylerię republikańskiemu rządowi Hiszpanii, w Grecji uznawanemu ówcześnie za sprzyjający komunizmowi.
Lewicowa opozycja krytykowała okres dyktatury Metaxasa m.in. za płytkość i fasadowość reform socjalnych, połączone z rzeczywistym policyjnym terrorem, łamiącym nawet obowiązujące prawa faszystowskie i działającym wtedy w interesie pracodawców[18].
Wojskowi przeciwnicy polityczni Metaxasa wskazywali, że nawet w okresie nieuchronnie zbliżającego się starcia z Włochami i w trakcie mobilizacji, stanowiska dowódcze obsadzane były przede wszystkim według klucza przynależności politycznej, nie zaś kompetencji poszczególnych oficerów[19].
W początkowym okresie wojny Grecja skierowała do walki ponad 300 tysięcy żołnierzy.
W momencie wyzwalania Grecji, greckie siły zbrojne liczyły ponad 200 tysięcy żołnierzy[20], w tym:
królewskie siły zbrojne na wychodźstwie: 21 000 żołnierzy[21]
zwarte, walczące oddziały partyzanckie: 147 000 żołnierzy
siły kolaboracyjne i hitlerowskie, powracające na stronę aliantów: 37 tysięcy policji i wojska
Strefy okupacyjne
Król udał się na emigrację, gdzie wyznaczył polityków, mających tworzyć rząd emigracyjny. Rząd ten pozostał bez zauważalnego wpływu na sytuację w kraju. Najeźdźcy podzielili Grecję na strefy: niemiecką, włoską i inkorporowaną do Bułgarii strefę bułgarską. Ludność żydowską deportowano do obozów śmierci. Wprowadzono obowiązek dostarczania kontyngentu żywnościowego do Rzeszy, toteż śmierć głodowa pochłonęła 300 tysięcy ofiar. Do tej tragedii walnie przyczyniła się także brytyjska blokada morska, uniemożliwiająca tradycyjny, duży import żywności, niezbędny Grekom, także w okresie pokoju[a][22]. W strefach włoskiej i niemieckiej działał grecki rząd kolaboracyjny, jednak dysponowane przezeń zasoby żywności wystarczały na pokrycie 4% potrzeb. W efekcie powszechnego głodu, hiperinflacji i skrajnej spekulacji nastąpił szybki rozwój partyzantki, zwłaszcza jej lewicowej formacji Greckiego Ludowego Wojska Wyzwoleńczego (ELAS) i z dużym wpływem komunistów[23][24]. Gorliwą kolaborację i drastyczne formy spekulacji partyzanci karali śmiercią. Skutecznie podjęli wyzwalanie znacznych obszarów państwa spod wszelkiej władzy okupacyjnej. Niemcy zastosowali taktykę kłócenia Greków pomiędzy sobą. Rząd kolaboracyjny utworzył antypartyzanckie siły zbrojne Bataliony Bezpieczeństwa, składające przysięgę wierności Hitlerowi i armii niemieckiej. Jednocześnie Niemcy wspomagali bojówki, złożone z lokalnych faszystów, następnie przekształcane w pomocnicze wobec Niemców oddziały zbrojne, z licznym udziałem w nich mniejszości narodowych i kulturowych. Niemcy tworzyli też odrębne oddziały mniejszości, wykorzystywane następnie do pacyfikowania buntującej się ludności greckiej. Najlepiej zaopatrzona żywnościowo, jednak najciężej dotknięta krwawymi represjami, była grecka ludność zaboru bułgarskiego.
Mapa stref okupacyjnych w Grecji
Liczne włoskie oddziały okupacyjne współpracowały z ruchem oporu. W 1943 partyzanci przejęli nawet całość wyposażenia dwóch włoskich dywizji. Jeden z greckich oddziałów partyzanckich, utworzono głównie ze Ślązaków – dezerterów z niemieckiej armii[25].
Objawem rabunkowej eksploatacji Grecji przez okupantów był m.in. gigantyczna inflacja. Przykładowo, ceny chleba zmieniały się następująco:
kwiecień 1941 – 10 drachm
styczeń 1942 – 230 drachm
lipiec 1943 – 2000 drachm
styczeń 1944 – 38 000 drachm
wrzesień 1944 – 153 000 000 drachm
Wskaźnik kosztów utrzymania, od kwietnia 1941 do października 1944, wzrósł o 230 598 491 – 100%[26].
Ugrupowania ruchu oporu 1941–1944
Skupiały się wokół kilku obozów, niekiedy współdziałających w walce, częściej ścierających się:
Największego, pozostającego pod znaczącym wpływem komunistów frontu politycznego – EAM (Ethnikón Apeleftherotikón Métopon – Narodowy Front Wyzwoleńczy) oraz podległego mu, lewicowo-republikańskiego (czyli w monarchii z założenia nielegalnego) ruchu partyzanckiego ELAS – dowódca: gen. Stefanos Sarafis.
Sił zbrojnych monarchistycznego ugrupowania EDES (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ) – wierny przekład: Narodowa Demokratyczna Grecka Liga) – dowódca płk. Napoleon Zerwas. Przyjmuje się, że liczebność oddziałów EDES sięgnęła 12 tys. partyzantów w oddziałach i 7 tys. rezerwistów[27] oraz dominowały w jednej z prowincji – w Epirze (na terytorium Grecji oraz Albanii). EDES podporządkowany był rządowi emigracyjnemu. Notowano zarówno współpracę, jak i wzajemne starcia oddziałów EDES i ELAS, wtedy z dużym natężeniem ognia, jednak bez poważnych strat stron[28].
Oddziałów bojowych organizacji Wyzwolenie Narodowe i Społecznegr.EKKA, ocenianych na 1000 zbrojnych, pod dowództwem Dimitrisa Psarrosa. Miała ona charakter politycznego centrum, jednak o silnie antykomunistycznym profilu. W roku 1944 partyzantkę tę całkowicie rozbił duży oddział ELAS, w kolejnym, trzecim już starciu zbrojnym obu ugrupowań.
Organizacji terrorystycznej OPLA (Oganosi Prostasias Laikon Agoniston – Organizacja Ochrony Ludowych Bojowników), realizującej terror osobisty, wobec osób podejrzanych o kolaborację lub zdradę (np. donosicielstwo), lub osób znacznie bogacących się na spekulacji artykułami pierwszej potrzeby. OPLA, uważana za organizację komunistyczną, działała w ścisłej konspiracji i stosując wyłącznie karę śmierci. Działalność tej organizacji pozostaje słabo znana, toteż jej akcje przypisywano ogólnie lewicowemu ruchowi oporu. Wskazuje się na możliwość przenikania członków OPLA do miejskich organizacji partyzanckich i skrytą rekrutację ich członków[29]. Według innych źródeł, organizacja ta powstała w wyłącznym celu realizacji bardziej skutecznej samoobrony, niż umożliwiały to walki partyzanckie. OPLA miała zostać utworzona z początkiem 1944 r., z inicjatywy m.in. bojowników miejskich organizacji ELAS[30]. Zachowując konspirację, OPLA służyła pomocą i udzielała ochrony partyzantom ELAS, na terenach miejskich[29]. Spotyka się sugestie, że OPLA stanowiła tajną policję KKE[31]. Działalność lokalnych grup OPLA (jako Omades-drużyny Prostasias Laikon Agoniston), wznowiona została w okresie tzw. białego terroru (1945–1946) i wojny domowej, przyjmując wtedy formę samoobrony ruchu komunistycznego[32].
Licznych mniejszych grup, walczących zbrojnie z okupantem. Jednym z pierwszych bojowników takiej grupy i bohaterem greckiego, narodowego ruchu oporu został Polak Jerzy Iwanow-Szajnowicz. W Salonikach, nazwano jego imieniem m.in. kryty obiekt sportowy klubu „Iraklis”, do niedawna największy w Macedonii.
Istniały też silne oddziały partyzanckie, oparte o nisze etniczne, skonfliktowane z innymi nurtami, jednak pozostające w kontakcie z aliantami. Często podawanym przykładem są Narodowe Grupy Partyzanckie, występujące jednocześnie przeciw najeźdźcy bułgarskiemu i przeciw lewicy.
Łącznie, monografa greckiego ruchu oporu opisuje 348 różnych, greckich ugrupowań niepodległościowych, prowadzących walkę zbrojną i dwa dopomagające im ugrupowania działające wewnątrz armii niemieckiej (jedno z nich zgłosiło akces do ELAS), jedno ugrupowanie włoskie[33]. Ugrupowania te następnie jednoczyły się, były wchłaniane przez większe.
Jednocześnie, monografa greckiego ruchu oporu wymienia 29 etnicznie greckich ugrupowań ideowo faszystowskich i hitlerowskich, współpracujących z okupantem[34].
ELAS (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός – Ellinikos Laikos Aeleftherotikos Stratos – wierny przekład: Greckie Ludowe Wyzwoleńcze Wojsko[35][36]). stanowiły oddziały o niejednorodnym pochodzeniu politycznym, lewicowe, wrogie monarchii, z dużym udziałem komunistów, jednak nie komunistyczne, jak się to często, acz błędnie uważa[37][38]. „Elasites” stawiali cel wyzwolenia Grecji, a następnie zapewnienia jej republikańskiego ustroju, demokracji i suwerenności państwowej oraz przeprowadzenie reformy państwa, przypisującej mu funkcje socjalne, dziś uważane za naturalne w każdym państw Europy[22][39]. Dokument założycielski określał, że oprócz wyzwolenia kraju, celem ELAS jest Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa do momentu przeprowadzenia wyborów, w których lud wyrazi w sposób nieskrępowany swą wolę[40]. Już w 1943 roku to ELAS, a nie okupanci, faktycznie kontrolował dużą część terytorium Grecji. Na zajmowanych terenach, partyzanci organizowali tzw. ludowe państwo EAM-ELAS. Partyzantka ELAS, mimo że podporządkowana EAM i jego rządowi, w 1943 r. przyjęła też formalną podległość wojskowemu dowództwu sił sprzymierzonych, następnie kilkakrotnie formalnie potwierdzając ten status, a przez cały okres okupacji była też ich rzeczywistym sojusznikiem. Partyzanci ELAS pozostawali w opozycji wobec króla i królewskiego rządu na wychodźstwie, jako nie posiadających demokratycznej legitymizacji. Mogli też liczyć na przyszłą wrogość ZSRR i Wielkiej Brytanii, jako mocarstw, zainteresowanych podziałem Bałkanów pomiędzy siebie, z czego na ogół, nie zdawano sobie wtedy sprawy[22][41].
Jesienią 1944 r. Oddziały ELAS liczyły ok. 75 tys. leśnych partyzantów i ok. 44 tys. rezerwistów – także partyzantów, biorących udział w akcjach oddziału, zamieszkujących w swych domach. Dysponowały artylerią polową – ponad stu działami i moździerzami. Istniała też kilkakrotnie liczniejsza od partyzantów grupa bojowników zakonspirowanych i niezgrupowanych w oddziałach. ELAS powołał też ELAN – marynarkę wojenną[42], z udziałem 1200 marynarzy, kontrolujących większość małych portów i patrolujących większość greckich wybrzeży, z około 100 bojowymi jednostkami pływającymi, O łącznym tonażu 4.000 DWT, czasem specjalnie w tym celu zbudowanymi, w trakcie okupacji[43].
Zobacz w polskich Wikiźródłach tekst oryginalny przysięgi partyzantów ELAS
O sile zdolności bojowej ELAS świadczy m.in. protokół zdawczy głównej części uzbrojenia ELAS:
działa różnych typów – 100 szt.; ciężkie moździerze – 81 szt.; lekkie moździerze – 138 szt.; ciężkie karabiny maszynowe – 419 szt.; ręczne karabiny maszynowe – 1412 szt.; pistolety maszynowe – 1412 szt.; karabiny samopowtarzalne – 713 szt.; karabiny i pistolety – 48 973 szt.; ręczna broń przeciwpancerna – 57 szt.; radiostacje – 17 szt.[44]
„Partyzanckie państwo” lewicy i republikanów
Liczna i bitna partyzantka uniemożliwiła okupantom kontrolę większej części prowincji. Na wyzwolonych terenach, poza kontrolowanym przez rojalistów Epirem, tworzono partyzancką republikę, nieuznającą królewskiego rządu emigracyjnego, jako pozbawionego demokratycznej legitymizacji. Na zajmowanych terenach, partyzanci zorganizowali tzw. ludowe państwo EAM-ELAS, powołując samorząd terytorialny[45], „Ludowy Aparat Sprawiedliwości” z sądami ludowymi, składającymi się z pięciu sędziów, obieralnych przez zgromadzenia miejscowości[46], przyjęto przy tym zasadę nadrzędności decyzji sądów ludowych, nad wolą dowódcy wojskowego ELAS, w sprawach wykroczeń cywilnych[47], co następnie doprowadziło do przyjęcia zasady, że organ wojskowy (partyzanci) lub polityczny (EAM) może pełnić rolę oskarżyciela, jednak nie sędziego[48], działalność Sądów Ludowych (Λαϊκα Δικαστήρια) była skodyfikowana[49]. Stymulowano życie ekonomiczne i realizowano praktycznie równouprawnienie kobiet[50]. Organy „ludowego państwa” zreformowały oświatę[50], egalitarnie traktując mniejszości językowe i blisko współpracując z mniejszością słowiańską. Podjęto organizację pierwszej w Grecji powszechnej oświaty przedszkolnej, pierwszej na prowincji publicznej służby zdrowia i sprawnego systemu łączności[51]. Po wcieleniu lub eliminacji pomniejszych organizacji wojskowych, na początku 1944, w rejonach górskich sformowano, wyłoniony w demokratycznych wyborach, lewicowy rząd tymczasowy, pod nazwą PEEA (ΠΕΕΑ) – Polityczny Komitet Narodowego Wyzwolenia[52], konkurencyjny do emigracyjnego, uznawanego przez aliantów, jednak ze słabym poparciem w kraju. Zrealizowano wybory do 180-osobowego organu ustawodawczego, w którego pracy i głosowaniach mogli brać udział także posłowie ostatniego greckiego parlamentu, tj. rozwiązanego w 1936[53] Wydarzenia te bywają przez lewicę określane jako „Ludowe Państwo EAM-ELAS”. Czołowi badacze wysoko oceniają ówczesną popularność realizacji tego programu i w jej wyniku poparcie dla ELAS, na greckiej prowincji[54].
Dla rojalistów „Ludowe państwo EAM-ELAS” stanowiło „komunistyczną dyktaturę”. Współpraca z instytucjami „rządu z gór”, po wojnie traktowana była przez rojalistyczne sądy, jako ciężkie przestępstwo kryminalne. Za przestępstwo kryminalne, powojenne sądy uznawały też wszelkie akcje partyzanckie lewicy i republikanów, niezlecone im uprzednio przez sztab aliantów[55].
Po wycofaniu się Niemców, w Grecji wylądowały wojska brytyjskie oraz królewskie oddziały armii greckiej. W myśl wcześniejszych umów to oni odbyli triumfalny wjazd do stolicy, jako jej wyzwoliciele. Przywódcy lewicy oraz lewicowi partyzanci, ówcześnie nie posiadali wiedzy, o podpisanych na Kremlu tajnych porozumieniach[56], pomiędzy Winstonem Churchillem a Józefem Stalinem składającym losy Grecji, a więc domyślnie także los partyzantów, w ręce Wielkiej Brytanii[57][58].
Okres po II wojnie światowej
W myśl wcześniejszych uzgodnień, utworzono koalicyjny rząd. Rząd ten rozpadł się w początkach grudnia 1944, wskutek bojkotu wobec sześciu ministrów, pochodzących z EAM[59]. Bezpośrednim powodem było wyjście zeń ministrów EAM, nie godzących się na bezwarunkowe rozbrojenie ELAS i bez uzgodnionego wcześniej, jednoczesnego rozbrojenia także wszystkich innych ugrupowań.
Powstanie „Dekemvriana” w Atenach
3 i 4 grudnia 1944, po zmasakrowaniu lewicowych demonstracji[60], według niektórych historyków bez wyjaśnionych do dziś przyczyn[61], ostrzelanych przez siły różnych formacji, uprzednio kolaboracyjnych[22][62] i przy tym jawnie współpracujących z SS przez cały 1944 rok[61] wybuchły gwałtowne, 35-dniowe walki w Atenach zapowiadając niebezpieczeństwo przyszłej, długotrwałej wojny domowej. Już 5 grudnia Winston Churchill zlecił brytyjskiemu dowódcy w Atenach potraktowanie stolicy Grecji jak zbuntowanego miasta wroga, a nie miasta sojuszniczego[63]. Z wielkim trudem, używając także oddziałów byłych greckich hitlerowców[64], ściągając posiłki z Włoch oraz używając w mieście brygad komandosów, czołgów i bombardując robotnicze dzielnice stolicy Grecji z artylerii okrętowej i samolotów, wojska brytyjskie zdołały opanować sytuację[22]. Walki przerywane były negocjacjami, w których uczestniczył nawet premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. W styczniu 1945 lewica musiała pogodzić się z porażką, partyzanci wycofali się z Aten. Ze swej strony sir Winston Churchill zdecydował o opóźnieniu powrotu do Grecji protegowanego przez Wielką Brytanię monarchy greckiego Jerzego II, do czasu odbycia referendum o ustroju. Otworzyło to drogę do porozumienia zgody narodowej, podpisanego 12 lutego 1945 r. w Warkizie. Zostało ono jednak tylko częściowo zrealizowane przez partyzantów – oddziały ELAS, z nielicznymi wyjątkami, rozeszły się do domów, uprzednio przekazując Brytyjczykom posiadane uzbrojenie, w tym całą broń ciężką[65][66], jednak prawdopodobnie zachowując znaczną część broni osobistej, co ówcześnie było na prowincji naturalne[67]. Porozumienia nie realizowała także strona rządowa, gdyż już w kilka tygodni po podpisaniu umowy z Warkizy rozpoczęto masowe prześladowania członków byłego ruchu oporu ELAS[68].
Na mocy porozumienia z Warkizy ELAS i inne ruchy partyzanckie zostały rozwiązane[69]. W kraju przeprowadzono wybory powszechne (marzec 1946), co jednak odbyło się w atmosferze głębokiego terroru osobistego oraz urzędowych prześladowań wobec byłych uczestników lewicowego ruchu partyzanckiego ELAS[70][71]. W szczególności w dniu przeprowadzenia wyborów, w więzieniach przebywało około 40 tysięcy osób skazanych[potrzebny przypis], spośród co najmniej 80 tysięcy aresztowanych od chwili umowy z Warkizy, podejrzewanych o udział w lewicowym ruchu oporu[72]. 767 biur i punktów informacyjnych lewicy EAM zostało uprzednio napadniętych i zdewastowanych[73]. Okres pomiędzy starciami w Atenach a ponownym wybuchem walk partyzanckich, określany jest w greckiej historiografii mianem „białego terroru”[74]; pojęciem tym posługują się również polscy autorzy Historii Grecji[75]. Komuniści wezwali do bojkotu urn, sukces odniosły siły rojalistyczne, reprezentowane przez Partię Ludową. Premierem zostaje lider tej partii Konstandinos Tsaldaris (bratanek Panajotisa Tsaldarisa). 1 września 1946 w wyniku ogólnonarodowego plebiscytu, w dalszym ciągu, w atmosferze terroru nastąpiła restauracja monarchii. 27 września 1946 r. król powrócił na tron, w kwietniu 1947 Jerzy II Glücksburg umiera, a jego następcą został brat, Paweł I Glücksburg[75].
Formalnie działały jeszcze lewicowe partie polityczne, w tym KPG. Część lewicy schodzi do podziemia, zwłaszcza dziesiątki tysięcy prześladowanych, masowo aresztowanych i następnie torturowanych partyzantów byłego ruchu ELAS[76]. W październiku 1947 komuniści utworzyli ideowe siły zbrojne. Spośród kombatantów ruchu oporu, ukrywających się przed nową falą prześladowań, już jesienią 1945 roku powstawały pierwsze oddziały partyzanckie. Na razie nie podejmujące innej walki niż samoobrona. Komuniści przekształcają je następnie w ideowo-komunistyczne Demokratyczne Wojsko Grecji (DSE)[77] – dowódca gen. Markos Wafiadis, które w 1948 r. liczyło ponad 26 000 żołnierzy zorganizowanych w 9 dywizjach i mniejszych jednostkach[75]. Liczba ta była jednak nieporównywalnie mała w porównaniu z dawnymi siłami ELAS, w skład których wchodziło 119 tys. partyzantów i rezerwistów[78]. Armia rządowa została uzbrojona przez Brytyjczyków. Od 1947 zadania zaopatrywania armii rządowej przejęli Amerykanie działający w myśl doktryny Trumana. Oddziały królewskie osiągnęły stan ponad 180 tys. żołnierzy i policjantów, w tym byłych żołnierzy i oficerów hitlerowskich Batalionów Bezpieczeństwa[79].
Pod koniec 1947 powstańcy, panujący nad północnymi terenami Grecji, sformowali tam ponownie rząd tymczasowy (pierwszy, partyzancki rząd tymczasowy centrolewicy istniał już za okupacji)[75]. Aż do tego momentu partyzanci byli postrzegani przez centrum i szeroką lewicę, jako kombatanci ruchu oporu, walczący o podstawowe prawa obywatelskie, o rzeczywistą demokrację i o suwerenność. Powołanie wyłącznie komunistów do drugiego rządu tymczasowego zakończyło ten idealistyczny okres postrzegania DSE[80]. W początkach 1948 roku komuniści kontrolowali już większą część terytorium Grecji, jednak bez dużych miast. Od II połowy 1948 roku silniejsza i znacznie lepiej uzbrojona armia rządowa (lotnictwo, artyleria, ścisła blokada brzegów morskich) zaczęła odnosić sukcesy, wypierając komunistyczną partyzantkę w coraz bardziej w górzyste tereny. Po odcięciu dróg zaopatrzenia wiodących z Jugosławii (po poparciu przez KKE Stalina w konflikcie z Tito[81]) oraz po wysiedleniu przez armię rządową około 800 tysięcy ludności cywilnej, z terenów zagrożonych walkami, komuniści znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji. Po kolejny, przegranych bitwach, w masywach gór na Witsi i Grammos, w których przewaga armii rządowej była już co najmniej 10-krotna, komuniści zadecydowali o przerwaniu walk. Dopiero wtedy partia pozwoliła partyzantom udać się na emigrację, nieraz całymi rodzinami, wywieziono też wiele małych dzieci[81]. W wyniku wojny domowej zginęło ponad 70 000 żołnierzy obu stron i ludności cywilnej[22]. M.in. straty armii rządowej wyniosły 12 777 zabitych (w tym 1032 oficerów), 4527 zaginionych, 27 000 rannych.
Około 12,5-14 tysięcy spośród tych emigrantów osiedliło się w Polsce. Polska wspierała grecką partyzantkę, dostarczając materiałów opatrunkowych oraz organizując transport materiału wojennego, drogą morską[82], przekazywanego Grekom przez Komintern. Ponadto dla ciężko rannych greckich partyzantów, zorganizowano tajny szpital wojskowy w Dziwnowie na wyspie Wolin[83][84] oraz zaopiekowano się ok. 3.050 małymi sierotami. Grecka strona rządowa, na forum organizacji międzynarodowych, utrzymywała, że chodzi o dzieci uprowadzone za granicę, porywane przez obce osoby. Szczęśliwie, już wkrótce po wojnie, większa część spośród sierot greckich w Polsce odnalazła jednego, lub oboje swych biologicznych rodziców, wśród emigrantów politycznych – partyzantów DSE[85]. Na terenach swej dominacji DSE wspierało działalność kulturalną i edukacyjną, w tym także aktywność słowiańskojęzycznej mniejszości. Rojaliści przedstawiali tę okoliczność jako akt zdrady narodowej[86].
Obozy koncentracyjne
W latach 1947–1950 osobom niewygodnym – kombatantom ruchu oporu, także cywilom i nieprzychylnym monarchii żołnierzom wojsk królewskich, stawiano zarzut pozostawania pod wpływem komuznizmu, po czym umieszczano ich w nowo tworzonych obozach koncentracyjnych. W największym z nich, na wyspie Makronisos, w latach 1947–1950 więziono łącznie 1100 oficerów zawodowych i rezerwistów – kombatantów ELAS i 27 tys. niższych stopniem bojowników ELAS, DSE i żołnierzy królewskich. Jednak największą grupę więźniów, liczącą ok. 30 tys. osób stanowili cywile, w tym kobiety i dzieci, kierowani tu decyzjami administracyjnymi. Większość więźniów zmuszano do wyczerpującej pracy fizycznej, w palącym słońcu i zwykle bezużytecznej. Planowo i systematycznie popełniano zbrodnie[87][88].
1947 – monarchia konstytucyjna, ugruntowana pokonaniem partyzantów DSE w 1949 r. – w praktyce państwo policyjne, skierowane przeciw lewicy i mniejszościom narodowym.
1953 – utworzenie wojskowej Służby Konstrukcji Dzieł Przebudowy (Υπηρεσία Κατασκευής Έργων Ανασυγκροτήσεως, ΣΥΚΕΑ) z inżynieryjno-budowlanymi oddziałami MOMA (Μικτές Ομάδες Μηχανημάτων Ανασυγκροτήσεως), która do roku 1999, korzystając głównie z nisko wynagradzanej pracy żołnierzy, przeprowadzi szereg dużych zadań, związanych z powojenną odbudową i rozbudową infrastruktury, także cywilnej[89].
1957 – śmierć pod kołami wojskowego auta znanego posła lewicy, byłego dowódcy partyzantów ELAS, generała Stefanosa Sarafisa. Znaczna część Greków uważa ją za oczywisty mord polityczny[90].
1960 – krytykowany, baśniowo wystawny – zdaniem komentatorów – ślub księżniczki Zofii, związany z nim zjazd europejskich rodzin panujących i także z budżetu państwa sfinansowany, astronomiczny – jako ówcześnie określano – posag, przy jednoczesnym odrzuceniu ustawy o dofinansowaniu zacofanego, ubogiego szkolnictwa[91].
1961 – kolejna fala krytyki i demonstracje – zamieszki są reakcją na wystawne obchodzenie, na koszt państwa, sześćdziesiątych urodzin królewskich[92].
1963 – 27 maja, w trakcie wiecu, przed obiektywami kamer, mord polityczny działacza Ruchu Obrońców Pokoju Grigorisa Lambrakisa. Tropy śledztwa prowadzą do oficerów policji, jako organizatorów, co w rezultacie, odmiennie od wcześniejszych praktyk, doprowadzi do ich ujawnienia i skazania[93].
1964 – Paweł I umiera, koronacja jego syna Konstantyna II.
1966 – jako ostatnia w Europie, Grecja wkracza w erę telewizji czarno-białej, emitowanej na razie tylko w dużych miastach. Na emisje w kolorze przyjdzie poczekać do roku 1979[94].
1967 – przejęcie władzy przez juntę wojskową (junta czarnych pułkowników). Fala aresztowań, obozy, tortury, mordy polityczne, listy osób pozbawianych obywatelstwa greckiego, emigracja prominentnych przedstawicieli polityki i kultury, każdej z demokratycznych opcji. Rozważna polityka gospodarcza i szybki wzrost stopy życiowej.
1973 – krwawa rozprawa z pokojowym protestem studentów czterech głównych wyższych uczelni. Atakują czołgi, padają liczne serie z broni maszynowej, oficerowie publicznie dokonują mordów na zatrzymanych; ponowna fala prześladowań, tortur osób podejrzewanych o wspomaganie studentów, w tym kobiet; kolejny przewrót wojskowy – władzę przejmują dowódcy wojskowi – pacyfikatorzy Politechniki Ateńskiej.
1974 – rządząca w Grecji Junta sięga po władzę także na Cyprze. W zagrażającym starciu zbrojnym z Turcją nieprzydatny okazuje się sojusz Grecji z NATO i USA, a greckie siły zbrojne popadają w bezwład organizacyjny. Tracąc panowanie nad sytuacją, wojskowy prezydent kraju zmuszony jest prosić o powrót i pomoc przywódcę prawicowej, demokratycznej opozycji Konstandinosa Karamanlisa.
1974 – sformowanie prowizorycznego gabinetu – tzw. rządu jedności narodowej. Nominalne przywrócenie monarchii; zniesienie monarchii po referendum; aresztowanie junty na polecenie premiera Konstandinosa Karamanlisa; Grecja głośno demonstruje niezadowolenie z braku funkcji obronnej paktu, wewnątrz NATO i ogłasza okresowe zawieszenie uczestnictwa w strukturach militarnych paktu; pierwsze wolne wybory parlamentarne i początek rzeczywistej demokracji, nieobecnej od 1936 roku. Anulowanie ustaw, odbierających obywatelstwo licznym wychodźcom politycznym (w tym wielu Grekom w Polsce). Zapowiedź kontrolowanego uchylania granic dla odwiedzin wychodźców politycznych i ich rodzin.
1975 – już w lutym zakończenie procesów junty. Na ponad 30 głównych winnych zapadają wyroki śmierci (nie wykonane) i długoletniego więzienia (wykonane). Kierujący masakrą na Politechnice Ateńskiej generał Dimitris Ioannidis, otrzymuje 7-krotny wyrok śmierci oraz dożywocie. Stopniowo wydawane są pierwsze zezwolenia na odwiedziny w Grecji byłych partyzantów DSE i ich rodzin.
1981 – Andreas Papandreu premierem; ostrożne centro-lewicowe reformy społeczne; zniesienie procedur wizowych – zupełne otwarcie granic dla wychodźców z lat wojny domowej i diaspory z ZSRR.
1982 – parlament uznaje prawa kombatanckie bojowników ruchu oporu z okresu II wojny światowej[95], co wiązało się z uznaniem walki partyzanckiej za służbę wojskową i przyznaniem odznaczeń i rent inwalidzkich, także licznym uczestnikom wojny domowej.
1983 – pakiet ustaw, wspierających ekonomicznie repatriację wychodźców politycznych i ich rodzin oraz diaspory greckiej z ZSRR. Repatriacja rodzin nie-greckojęzycznych została ograniczona prawnie do osób, deklarujących świadomość greckich korzeni i gotowych złożyć przysięgę obywatelską[96].
1989 – koalicyjny rząd sojuszu partii komunistycznych „Synaspizmos”[97] oraz prawicowej partii „Nea Dimokratia”[98], wprowadza ustawę o zniszczeniu teczek osobowych MSW i zakazie korzystania, bez zgody zainteresowanych lub Sądu, z zawartych w nich niegdyś danych osobowych. Równolegle, jednomyślnie, uchwalona została ustawa o uznaniu walk 1946–1949 za Grecką Wojnę Domową. Określono obowiązek zamiany treści podręczników historii, w odniesieniu dla tego okresu, oraz wprowadzono obowiązek stosowania nazewnictwa, honorowego dla obu stron. Za kombatantów uznano wszystkich uczestników Ruchu Oporu oraz żołnierzy stron wojny domowej, bez względu na organizacje wojskowe, do których ówcześnie należeli.
2002 – wprowadzenie waluty euro – doprowadziło ono następnie Grecję do spadku konkurencyjności gospodarki o 30% i w efekcie do głębokiego kryzysu finansowego[99].
2008 – w grudniu, po rozruchach młodzieżowych, skutkujących dwutygodniowym chaosem i dużymi zniszczeniami w centrum stolicy, Grecja gwałtownie osuwa się w recesję. Uprzednio prosperujące firmy, stają wobec zagrożenia bankructwem, niemal z dnia na dzień, gdyż odwoływane są złożone wcześniej zamówienia. Spadają wpływy z turystyki i przewozów morskich – tradycyjnie głównych źródeł napływu dewiz.
2009 – rząd Konstandinosa Karamanlisa[100] przeznacza 27 mld euro na podtrzymanie sektora bankowego, zachwianego wskutek zbyt dużych inwestycji na Bałkanach i w Polsce. Państwo udziela gwarancji do wysokości 100 000 euro, dla każdej, indywidualnej lokaty oszczędnościowej, oddzielnie. Na koniec 2009 r. deficyt budżetowy rządu wyniósł już ponad 15%[101].
2010 – nowy rząd, premiera Jorgosa Papandreou[102] negocjuje i otrzymuje 110 mld euro pożyczek stabilizacyjnych, przewidzianych na lata 2010–2012, udzielanych za pośrednictwem państw UE oraz MFW, głównie przez Chiny. Chiny ponownie zgłaszają zainteresowanie bezpośrednimi inwestycjami w grecką infrastrukturę transportową. Realizują budowę nowych nabrzeży i kompleksów magazynowych, przy zespołach głównych greckich portów morskich, wobec niewejścia w życie podpisanej wcześniej umowy o leasingu już istniejących urządzeń.
Listopad 2010 – w poważnych mediach cytowane są analizy dotyczące opcji opuszczenia strefy euro, z dewaluacją greckiej waluty o ponad 50%, w grudniu wypowiedzi specjalistów potwierdzają możliwość powrotu drachmy.
2016 – najgorszy rok kryzysu, z PKB niższym o ponad -45%, wobec wyniku z roku 2008[103].
Uwagi
↑Nazwa tej formacji przedstawiana jest w różny sposób, m.in. także jako Grecka Ludowa Armia Wyzwoleńcza[104] i Grecka Armia Narodowowyzwoleńcza[23]. Różnorodność, spotykanych w literaturze tłumaczeń nazwy własnej jest omówione w ELAS w sekcji Nazewnictwo.
Przypisy
↑Ocena ta pochodzi od grupy historyków – autorów popularnonaukowej serii wydawniczej „1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ” wyd. Skai Biblio 2010, w Atenach. Przedstawiono ją w trakcie programu telewizyjnego „1821”, dostępnego także na stronie internetowej tej serii.
↑Stały cykl historyczny Σαν σήμερα, 23 marca 1821.
↑9 sylab, składających się na motto „Eleftheria i thanatos!”, symbolizowanych jest dziś przez 9 pasków greckiej flagi narodowej, dawnego proporca licznych greckich wysp i flot. Hasło to, z czasem, zmieniło się w narodowe motto Greków.
↑Emeis oi Ellines: Pierwszą w wielkim powstaniu przysięgę walki o niepodległość złożyli mieszkańcy Mani, w miasteczku Areopolis, już w dniu 17 marca 1821.
↑1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ – Γ'τομος – Ο Αγωνας των Ελληνων – Πολιτικές επιλογές και στρατιωτικες επιχειρήσεις (1821-1827)” – Ιακωβος Δ. Μιχαηλίδης, s. 57–59, wyd. Skai Biblio, Ateny 2010, ISBN 978-960-482-045-0, przywołujący, jako źródło, studium „Ευστάθιος Ι. Στουγιαννάκης – Ιστορία της πόλεως Ναούσης από της ιδρύσεως μέχρι της κατατροφής”, trzecie wyd. Saloniki 1993.
↑Bitwa pod Derweniakiami – opis na stronie „Σαν Σήμερα”, poświęconej historii.
↑1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ – uniwersytecka praca zbiorowa, tomy 2,3 oraz odcinek 2 dokumentalnego filmu „1821”, prod Skai TV.
↑Obecność wśród ochotników także Polaków wymienia, bez szczegółów, ukazująca się w 2011 r. popularnonaukowa seria wydawnicza 1821 Η Γεννηση Ενος Εθνους-Κρατους oraz jedna z tablic pamiątkowych, poświęconych obrońcom Missolungi.
↑„1821 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ, Β'τομος – Η συγκρότηση εξουσιάς στην επαναστατημένη Ελλάδα”, autorzy tomu: Thanos Veremios i Giannis Koliopoulos, wyd. Skai Biblio, Ateny 2010, ISBN 978-960-482-044-3. Oraz towarzyszący program historyczny greckiej TV Skai, odcinek 3 „1821 – wybór Byrona”.
↑Informacje te podaje m.in. strona internetowa wyspy Psara.
↑internetowa Encyklopedia Cambridge Vol.8 str. 2278, Balcan Wars.
↑Przytoczone tu dane o liczebności oddziałów: S.N. Grigoriadis t.1 („Katochi – Dekemvriana”) str. 632-633.
↑S.N. Grigoriadis: „...Na wychodźstwie, w połowie 1944 roku: królewska marynarka wojenna liczyła 9.000 żołnierzy, królewskie lotnictwo – 2.000 żołnierzy, królewska armia lądowa – 10.000 żołnierzy...”.
↑Tę ocenę przedstawił w swych raportach C.M.Woodhouse.
↑ abInfo i oceny dot. OPLA: S.N.Grigoriadis, t. 2, s. 618.
↑Źródło: Książka Decyzja że walczę do końca. Ścisła samoobrona (OPLA)1946-47 (Μια απόφαση μάχομαι μέχρι το τέλος. Στενή Αυτοάμυνα (ΟΠΛΑ) 1946-1947), autor Tasos Kitsaros, wyd. Proletariaki Simea (Προλεταριακή Σημαία), Saloniki 2003, fragmenty udostępnione przez wydawnictwo, ze wskazanym na stronie internetowej warunkiem udostępnienia tekstu, widocznego w linku, jako całości, bez własnych zmian i skrótów.
↑M.Glezos, w swej monografii „Etniki Antistasi”, nie wspomina o OPLA w liście 348 organizacji ruchu oporu, jednak wymienia ją w spisie skrótów, jako ΟΠΛΑ (ΕΑΜ), czyli przez jakąś organizację nadrzędną, OPLA podporządkowana była nominalnie EAM. W kontekście politycznego patronatu nad OPLA wskazuje się jedynie Komunistyczną Partię Grecji.
↑Sukcesem powojennej OPLA stał się m.in. zamach na ministra sprawiedliwości Christosa Ladasa, dokonany 1 maja 1948. Po 59 latach, zamachowiec, wciąż nie wątpiąc w słuszność czynu, potwierdza związek OPLA i KPG. Źródło: Wywiad w poważnym ogólnokrajowym dzienniku „Kathimerini” wyd. dn. 3 listopada 2007.
↑Manolis Glezos – „Ethniki Antistasi”, wyd.IV, tom 2, lista organizacji: strony 1021-1104, wydawnictwo STOCHASTIS, data wyd.I – 2006 r. www.stochastis.gr.
↑M. T. Kambureli, T. Kamburelis, Podręczny słownik grecko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 2004, ISBN 83-214-1161-4, s. 114, 177, 42, 305.
↑Słownik grecko-polski: MEGA Ελληνο-Πολωνικό Λεξικό, wyd. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΟΚΑΘΗ, Ateny 2004, ISBN 960-396-167-1, s.800,943,685,1124.
↑Mark Mazower – „W Grecji Hitlera” podkreśla, że zarzucanie ELAS bolszewickiego czy terrorystycznego oblicza jest zwykłym mitem, aczkolwiek od okresu okupacji, aż do niedawna powszechnie powtarzanym. Rozdz.21, s. 325 wyd.greckiego, wyd. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Ateny 1994, wzn.2011.
↑C.M.Woodhouse – The Struggle for Greece 1941-1949 wskazuje że nawet brytyjscy oficerowie misji wojskowej zasadniczo różnili się między sobą oceną stopnia hipotetycznego zagrożenia radykalizmem społecznym, niesionego przez ELAS lub nie. – s. 37, wyd 2002, Hurst&Company, London.
↑Manolis Glezos – „Ethniki Atnistasi 1940–1945”, t. 1, s. 725, wyd.STOCHASTIS, Ateny, wydanie IV, data I wyd. 2006.
↑Pierwszą, informację, że sytuacja międzynarodowa greckiej lewicy stała się skrajnie niekorzystna, KC KPG otrzymało dopiero 19 grudnia 1944 i to jedynie w formie obaw i sugestii, pochodzących od G.Dimitrowa i przekazanych za pośrednictwem towarzyszy z Sofii. Źródło: S.N. Grigoriadis, t. 2, s. 667.
↑Precedens założyciela i wysokiego dowódcy ELAS Arisa Weluchiotisa, ustępującego przed odmiennym od jego rozkazu werdyktem lokalnego Sądu Ludowego (M.Glezos 823-827).
↑Tematykę tzw. ludowego państwa EAM-ELAS obszernie i z punktów widzenia różnych opcji politycznych porusza uniwersytecka praca zbiorowa, w formie wypowiedzi naukowców oraz także jako relacje świadków wydarzeń, obecnie czołowych działaczy parlamentarnych, co umieszczono jako nagranie z wywiadu, na załączonej płycie DVD. Emeis oi Ellines, wyd. Skai Biblio, Ateny 2008.
↑S.N.Grigoriadis t.1 str.467 „το Εθνηκό Συμβούλιο – Rada Narodowa”.
↑Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 149–152. ISBN 83-05-13465-2.
↑Przywołane wyżej wydarzenia oraz dodatkowo informację o oświacie dla mniejszości etnicznych przedstawia również opracowanie Emeis oi Ellines.
↑Dopiero 19 grudnia 1944 KC KPG otrzymał pierwszą notkę, że sytuacja międzynarodowa greckiej lewicy stała się skrajnie niekorzystna. Przy czym informacja miała formę „przekazania obaw”, wyrażonych przez zamieszkałego w Moskwie G.Dimitrowa, wzmiankowanych w liście do Aten, od towarzyszy z Sofii. Nie była to jeszcze informacja o ustaleniach konferencji moskiewskiej Churchilla i Stalina, z dni 9–10 października 1944. Źródło S.N. Grigoriadis, t. 2, s. 667.
↑Konferencja w Moskwie: „Winston Churchill”, Andrzej Kastory, wyd. Ossolineum 2004 [4].
↑Konferencja w Moskwie – Markos Wafiadis, dowódca Grupy Dywizji Macedonii ELAS, późniejszy założyciel i dowódca DSE wskazał, że realizacja proporcji wpływów radzieckiego i brytyjskiego 90/10 w Polsce i 10/90 w Grecji, uzgodniona w 9–10 października 1944 w Moskwie, Pomiędzy Churchillem a Stalinem, już z założenia musiała oznaczać wzajemne przyzwolenie stron na wywołanie w tych dwóch krajach wojen domowych. Choć nie zostało to ujęte pisemnie. Źródło: pełny stenogram wywiadu z Markosem Wafiadisem z 1984 r., udzielonego greckiej telewizji publicznej ERT, wykorzystanego m.in. w stałej audycji historycznej „Reporterzy bez Granic”, Archiwum ERT, Ateny.
↑C.M.Woodhouse – The Struggle for Greece 1941-1949 wyd. 2002, London, na stronie 101, przytacza osobistą notatkę dowódcy rojalistycznej 3 Górskiej Brygady, Thrasiwulosa Tsakalotosa, opisującą tę okoliczność.
↑Archiwalne zdjęcia prasowe: Artykuły w greckim dzienniku Kathimerini, ilustrowane fotografiami Dimitri Kessel’a – naocznego świadka i dokumentatora masakr 3 i 4 grudnia 1944. Zdjęcie ze str.7 utrwaliło moment, gdy byłe, kolaboracyjne formacje porządkowe przygotowują się do otwarcia ognia do spokojnie zachowujących się demonstrantów. To zdjęcie, udostępnione greckiemu wydaniu Wikipedii, dokumentuje, że widocznych troje cywili, zostało zastrzelonych w Atenach 3 grudnia 1944, gdy nieśli widoczną na zdjęciu tablicę z żądaniem „Szubienica dla Gonatasa”. Chodziło o polityka, uważanego ze jednego z orędowników utworzenia hitlerowskiej formacji „Bataliony Bezpieczeństwa”. Następnie powojennego, rojalistycznego działacza parlamentarnego.
↑http://www.athensguide.com/syntagma.html – strona w języku ang., zawiera m.in. opis największej z masakr demonstrantów.
↑Richard Clogg „Greece, 1940–1949: occupation, resistance, civil war: a documentary history [5].
↑Okoliczność, że Bataliony Bezpieczeństwa były wojskiem hitlerowskim, znalazła swe odbicie także w przysiędze żołnierskiej, narzuconej tej formacji przez okupantów. Nie ma w niej mowy o posłuszeństwie wobec kolaboracyjnych władz tzw. Państwa Greckiego, a bezpośrednio o służbie Adolfowi Hitlerowi. Tekst tej przysięgi na Wikiźródłach.
↑Grigoriadis Solon N.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974. T. II. Ateny: Polaris, 2009, s. 23. ISBN 978-960-6829-10-9.
↑Tanty M.: Bałkany w XX wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2003, s. 265–266. ISBN 83-05-13311-7.
↑Szczegółowe dane obywatelskiej organizacji „Narodowa Solidarność Grecji” „Εθνηκή Αλληλεγγυή Ελλαδος”, monitorującej przypadki bezprawia w Grecji, założonej w Atenach 28 maja 1941 r. Tabela z tymi danymi i w rozbiciu na województwa, zawarta jest m.in. w „Historii Wojny Domowej 1945-49” autorstwa Fivosa Neokosmou Grigoriadisa, tom 2, s. 630, wydawnictwo Kam.Chr.Kamarinopoulos, z cytowanego raportu naczelnej rady w/w organizacji solidarnościowej, z 10 maja 1946 roku, nr.protokołu organizacji 863.: w okresie od wydarzeń grudniowych 1944/45 r. do 31 Marca 1946 w kraju doszło, przeciw domniemanym komunistom, do 1.289 mordów, 6.671 zranień, 31.632 przypadków tortur, 84.931 aresztowań, 165 gwałtów i 18.767 rabunków oraz skazano na wyroki więzienia ponad 30 tysięcy osób, podejrzanych o sprzyjanie EAM. Dane o aresztowaniach i uwięzieniach, wymienione przez stronę rządową, są jeszcze wyższe.
↑B. Jelavich: Historia Bałkanów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 297.
↑Tanty M.: Bałkany w XX wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 2003, s. 295. ISBN 83-05-13311-7.
↑Brzeziński A.: Grecja. Warszawa: Trio, 2002, s. 125–128. ISBN 83-88542-30-3.
↑Emeis oi Ellines – przywołana informacja resortu sprawiedliwości Grecji, z grudnia 1945.
↑Niemal identyczne liczby o represjach oraz jeszcze tę info o 767 zniszczonych biurach i punktach partyjnych przytaczają też Lars Baerentzen i D.H.Close w „The Greek Civil War – Studies of Polarization”.
↑ abcdBonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 596–598. ISBN 83-08-03819-0.
↑Według danych solidarnościowej organizacji obywatelskiej, monitorującej akty bezprawia, po 1944 roku, tylko w okresie od wydarzeń grudniowych 1944/45 r. do 31 Marca 1946 w kraju doszło, przeciw domniemanym komunistom, do 1.289 mordów, 6.671 zranień, 31.632 przypadków tortur, 84.931 aresztowań, 165 gwałtów i 18.767 rabunków oraz skazano na wyroki więzienia ponad 30 tysięcy osób, podejrzanych o sprzyjanie EAM. Dane o aresztowaniach i uwięzieniach, wymieniane są też przez stronę rządową i są one jeszcze wyższe.
↑Jerzy Drzemczewski, Na Śródziemnomorskim Szlaku: 1924-2008 strony: 51-59, „Udział floty PMH w tajnej pomocy dla greckiej partyzantki komunistycznej”, Gdynia: „Porta Mare”, 2009.
↑Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 602. ISBN 83-08-03819-0.
↑Władysław Barcikowski – Szpital Grecki na Wyspie Wolin (wspomnienia z lat 1949–1951), wyd. Szczecin: Krajowa Agencja Wydawnicza, Szczecin 1989.
↑Informacje o sierotach: ROCZNIK LUBUSKI TOM XXX, CZ. I, 2004. Autor: Mieczysław Wojecki Szkolnictwo Uchodźców Politycznych z Grecji w Polsce.
↑Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 169. ISBN 83-05-13465-2.
↑internetowa informacja o obozach Makronisos. www2.egeonet.gr. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-06-06)]. wydana przez Fundację Wielkiego Hellenizmu (Iδρυμα Μείζονος Ελληνισμού), prowadzącą jedno z głównych, greckich muzeów historycznych.
↑Patrz: Opisująca obozy strona historyczna publicznego portalu gminy Keas, do której należy Markonisos.
↑Οι θρυλικές Μ.Ο.Μ.Α. που βοήθησαν την Ελλάδα να σταθεί στα πόδια της [online], Newsbeast.gr, 17 lutego 2019 [dostęp 2019-02-17](gr.).
↑„Emeis oi Ellines – Historia Wojen Współczesnej Grecji”.
↑Okoliczności te przypomniał codzienny przegląd historyczny archiwalnych wydań wiadomości Σαν Σημερα ΕΡΤ... „Jak Dziś, ERT w XX wieku”, kanału NET, greckiej telewizji publicznej ERT, wydanie z 14 maja 2010 strona internetowa programu Σαν Σήμερα ΕΡΤ.
↑30 grudnia 1966 zapadały wyroki 11 i 8,5 lat więzienia dla dwóch głównych sprawców, a 8 osób wspomagających skazano krótkoterminowo. Źródło: grecki, stały przegląd historyczny „Σαν Σήμερα”, przytoczony 30.12.2012 przez serwer informacyjny Newsbeast.gr.
↑Retrospektywny artykuł „Historia telewizji” (gr.) w ogólnokrajowym dzienniku Kathimerini, 04/4/2006, kopia w wydaniu internetowym [6].
↑Ustawa (Nomos)1285/82 ΦΕΚ A'155 „Ο uznaniu Narodowego Ruchu Oporu Greckiego Ludu, przeciw wojskom okupacyjnym 1941–1944”.
↑Human Rights Watch, Helsinki (1994). Denying Ethnic Identity; The Macedonians Of Greece. New York: Human Rights Watch. ISBN 1-56432-132-0.
↑Pełna nazwa tej partii: Συνασπισμος της Αριστεράς και της Προόδου – Synaspismos tis Aristeras kai tis Proodu – Sojusz Lewicy i Postępu. W jej skład wchodzili wyłącznie komuniści, różnych ugrupowań, z przewagą wpływu KPG.
↑Kierowany przez premiera Dzanisa Dzanetakisa, koalicyjny rząd komunistów i prawicy, od razu tworzony jako gabinet przejściowy. Działał od 2 lipca 1989 do 12 października 1989, tj. w kilkumiesięcznym okresie, po nierozstrzygniętych jednoznacznie wyborach parlamentarnych. Prócz bieżącego zarządu państwem, głównym zadaniem, jakie przed tym rządem postawiono, było ujednolicenie stanu prawnego obywateli, w tym obu stron walczących niegdyś w greckiej wojnie domowej 1946-49 i ich potomków. Drugą z misji rządu stało się trwałe, skuteczne zabezpieczenie prawne sfery prywatności obywateli. Po zrealizowaniu tych zadań, koalicja rządowa rozwiązała się.
↑Referat ekonomisty Lukasa Papadimosa, byłego prezesa Narodowego Banku Grecji, od kwietnia 2002 r. także wiceprezesa Europejskiego Banku Centralnego, członka Greckiej Akademii Nauk. relacja w greckich wiadomościach „Skai News”, 11 listopada 2010 (fragment ścieżki: 06':10" do 06:30").
↑Sprawował urząd premiera, w latach 2004–2009, z ramienia prawicowej partii Nowa Demokracja. Jest bratankiem Konstandinosa Karamanlisa, dawnego wielokrotnego premiera i prezydenta państwa, odnowiciela demokracji.
↑Skorygowane w górę dane o deficycie budżetu 2009, dokonane z pomocą ekspertów MFW i Eurostat, przedstawił minister finansów Grecji w trakcie konferencji prasowej, 27 października 2010.
↑Trading Economics – Greece GDP – w roku 2008: 354,46 mldUSD, w roku 2016: 194,56 USD, spadek -45,11%.
↑Grecka Ludowa Armia Wyzwoleńcza, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2011-03-26].
Bibliografia
N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa 1973.
P. Leveqe, Świat grecki, Warszawa 1973.
B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków. T. 1–3, Warszawa 1988–1992.
D. Lotze, Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis zum Hellenismus, München 2000.
Martin R. Thomas, Starożytna Grecja od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego, Warszawa 1998.
M. Jaczynowska (red.), Historia Starożytna, Warszawa 2004.
A. Brzeziński, Grecja, Warszawa 2002.
R. Kulesza, Wojna peloponeska, Warszawa 2006.
R. Kulesza, Maraton, Warszawa 2005.
praca zbiorowa: Εμείς οι Έλληνες, Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας. Από την Μικρασιατική Καταστροφή στον Β'Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή. T. II. Ateny Skai Biblio, 2008, ISBN 978-960-6845-16-1.
praca zbiorowa: Εμείς οι Έλληνες, Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας. Από την Απελευθέρωση στον Ψυχρό Πόλεμο και την Κύπρο. T. III. Ateny Skai Biblio, 2008, ISBN 978-960-6845-17-8.
Drzemczewski Jerzy: Na Śródziemnomorskim Szlaku 1924-2008. Gdynia: „POWR Porta Mare”, 2009, ISBN 978-83-924084-8-2.
Wojecki Mieczysław: Szkolnictwo Uchodźców Politycznych z Grecji w Polsce po roku 1950. Rocznik Lubuski T. XXX cz. I Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 2004.
R.Clogg, Greece 1940–1949 : occupation, resistance, civil war: a documentary history.
Grigoriadis Solon N.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974. T. I Ateny: Polaris, 2009, ISBN 978-960-6829-10-9.
Grigoriadis Solon N.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974. T. II. Ateny: Polaris, 2009, ISBN 978-960-6829-18-5.
Glezos Manolis: Εθνική Αντίσταση 1940–1945. T. I. Ateny: ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, 2006, ISBN 960-303-145-3.
Glezos Manolis: Εθνική Αντίσταση 1940–1945. T. II. Ateny: ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, 2006, ISBN 960-303-146-1.
Mazower Mark: Στην Ελλάδα του Ηίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής. Ateny: ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, 1994, ISBN 960-221-096-6.
Woodhouse C.M.: The Struggle for Greece 1941-1949. Lonodon: Hurst&Company, 2002, ISBN 978-1-85065-487-2.
Kastory Andrzej: Winston Spencer Churchill. Wrocław: OSSOLINEUM, 2004, ISBN 83-04-04693-8.
MieczysławM.TantyMieczysławM., Bałkany w XX wieku, Warszawa: Książka i Wiedza, 2003, ISBN 83-05-13311-7, OCLC 830543760.brak strony (książka)
Linki zewnętrzne
strona Pracowni Studiów Helleńskich U.W.. psh.obta.uw.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-22)].
Bohaterowie Powstania Narodowego 1821 roku. grecja.home.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-08-10)].
Artykuł o polityce Grecji w latach 80. i 90.
cyfrowa biblioteka ERT. ert-archives.gr. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. materiał video z prelekcjami wykładowców uniwersyteckich dot. nowożytnej historii Grecji (gr.)ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1750-1940 Część 2, odcinek 2 – Η ΒΑΣΙΛΕΥΟΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 1863-1923 – Monarchia Konstytucyjna 1863-1923. Strona zawiera informację, że film został zatwierdzony do celów edukacyjnych.
cyfrowa biblioteka ERT. ert-archives.gr. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. materiał video z wypowiedziami świadków-uczestników wydarzeń, obu stron, z fotografiami i z narracją historyczną, o politycznym i społecznym tle wydarzeń Dekemvriana 1944(gr.) – ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ, odcinek 1, ΑΘΗΝΑ ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ. Strona zawiera informację, że film został zatwierdzony do celów edukacyjnych.
