Heraldyka – jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się herbów. Wywodzi się od słowa herold – oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. W innych językach europejskich nazywana jest podobnie (ang. heraldry, fr. heraldique, niem. Heraldik).
W heraldyce wyróżnia się okres tzw. heraldyki żywej, obejmujący czasy od powstania herbów w XII w. do końca XV w. Herby pełniły wtedy swą pierwotną funkcję identyfikacyjną na polu bitwy, a ewolucja ich wizerunków stanowiła odzwierciedlenie rzeczywistych zmian zachodzących w uzbrojeniu ochronnym rycerstwa.
Heraldyka późniejsza ma dwa zasadnicze działy[1], w niektórych językach mające osobne nazwy.
Początkowo heraldyka miała za zadanie głównie opisywanie i rozpoznawanie herbów. Historyczna jej strona oparta była w dużej mierze na legendach herbowych lub naiwnej interpretacji symboliki herbów.
Heraldyka jako nauka wykształciła się właściwie w pocz. XIX w. Wtedy dzięki zwróceniu większej uwagi na materiały źródłowe i ich naukowej analizie otrzymano pełniejszy obraz początków herbów i ich rozwoju.
Niemal w każdym wieku i na całej kuli ziemskiej, można doszukiwać się charakterystycznych znaków, mających za zadanie odróżnić pewne jednostki lub grupy od pozostałych. Początków powstania czegoś na wzór obecnych herbów można doszukiwać się w Grecji, kiedy to greccy rzeźbiarze, na monetach lub pomnikach, umieszczali wyróżniające ich znaki, można było porównać je do pieczęci czy herbowych znamion. W Afryce wzajemnie zawzięte w nienawiści pokolenia różnych szczepów plemion, odznaczały się na czole i reszcie ciała różnobarwnymi znamionami, porównywalnymi do herbów rodowych, mających za zadanie odznaczeniem się ich krwi od innej. U Gallów i innych północnych ludów, chorągwie i tarcze posiadały znaki osobiste lub znaki odnoszące się do pokoleń, a w Imperium Rzymskim, odpowiednicy dzisiejszej definicji rycerza, na pierścieniach nosili swoje rodzinne znaki[2].
Niektóre znaki rodzin rzymskich przetrwały do zgaśnięcia ich państwa i przeniosły się do barbarzyńców osiadłych na rzymskich prowincjach, prowincje te zamieniały się z czasem w nowe państwa[2]. Przez wpływy chrześcijaństwa stopniowo rozpoczęto wymieniać znaki pogańskie na krzyże, chrystogramy, naczynia kościelne, znamiona dostojności kościelnych, wizerunki świętych z ich atrybutami (z kluczami świętego Piotra, z mieczem świętego Pawła, z bykiem świętego Marka itp.)[2].
Wraz z kształtowaniem się ustroju feudalnego u Franków od 888 roku, niewiadomym sposobem, zaczęły na nowo pojawiać się zapadłe w zapomnienie znaki pogaństwa. Panowie świeccy i duchowni, mieścili je na swych chorągwiach, budowach, tarczach, pieczęciach, monetach, jako znamiona swych hrabstw lub diecezji, znaki te połączyły się i pomieszały z chrześcijańskimi. Z niektórymi znakami tego rodzaju, ruszyli w 1099 roku rycerze na wojny krzyżowe, dla odzyskania Ziemi Świętej. Wówczas każdy rycerz sam starał się odznaczyć swym symbolem, co doprowadzało do powstania coraz większej ilości symboli[2].
W czasach późniejszych, rycerze rozpoczęli przybierać swoje własne godła. Działo się to chociażby, kiedy wybierali się na przeróżne turnieje rycerskie, lub w momencie czyszczenia krain z ewentualnych łotrów. Precedens ten rozpoczęli Frankowie, Normanowie, Lotaryngowie i Belgowie, a Hiszpania, Włochy, Niemcy rozwijały ten obyczaj na swoje sposoby[2].
W następstwie tych precedensów zaczęły tworzyć się pierwsze herby, zarówno krajów, jak i rodzin czy pojedynczych osób. Stopniowo godła miejscowe zaczęto przekształcać w herby miast, prowincji, gmin, krain i państw. Takie godła jak orzeł i lew – oznaki panowania i mocy – zostały zamienione na herby licznych księstw i królestw[3].
Herby na tarczy herbowej (fr. écu, écusson) istniały już w XII wieku, bo w tym wieku we wszystkich krajach europejskich zaczęły się ukazywać na pieczęciach. Wtedy też pojawiły się na monetach we Flandrii i Brabancji, zaś z początkiem XIII wieku ukazały się w Lotaryngii skąd przeszły do różnych hrabstw Francji[3].
W XIII i XIV wieku herby wiodły rycerzy do walki pod zawołaniami (fr. cri de guerre). Szykując się pod proporce stronnictw walczących, rycerze, kumali się nieraz z przywódcami boju, zmieniając swe herby, godła i hasła[3].
Pierwszym zachowanym polskim źródłem opisującym polskie herby jest spisany w latach 1464–1480 przez Jana Długosza rękopis Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae[4].
Jedne z pierwszych prac dotyczących heraldyki w Polsce napisał w XVI w. Bartosz Paprocki. Duże zasługi w zakresie heraldyki mieli także Szymon Okolski oraz Kasper Niesiecki. Według zasad nowożytnych nauk historycznych prace na ten temat publikował Joachim Lelewel. Wybitnymi polskimi heraldykami XIX w. i pocz. XX w. byli m.in. Franciszek Piekosiński[5], Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc czy Wiktor Wittyg. W okresie międzywojennym prócz wysokiego poziomu prezentowanego przez naukowców heraldyków, pojawiło się wiele publikacji amatorskich lub komercyjnych, niekiedy nierzetelnych z historycznego punktu widzenia.
W okresie PRL-u nauczanie heraldyki funkcjonowało właściwie tylko w formie marginalnej na wydziałach historycznych wyższych uczelni. Wydawanie podręczników i literatury z tej dziedziny było bardzo ograniczone, prace współczesnych heraldyków wydawane były w niewielkich nakładach jako skrypty akademickie lub nie były publikowane. Lepiej przedstawiała się sytuacja na emigracji, gdzie wybitni polscy heraldycy – Adam Heymowski w Sztokholmie, Szymon Konarski i Bogdan Klec-Pilewski w Paryżu publikowali liczne prace naukowe. Zaniedbania w zakresie kształcenia kadr heraldyków uwidaczniają się obecnie w postaci licznych niepoprawnych heraldycznie herbów przyjmowanych przez organa władzy samorządowej.
Próbę poprawy wiedzy heraldycznej w społeczeństwie podejmuje od lat Polskie Towarzystwo Heraldyczne (PTH)[6], organizacja skupiająca zarówno naukowców, jak i heraldyków amatorów.
Herby szlachty kaszubskiej podzielić można na cztery grupy pod względem pochodzenia narodowego: herby pruskie, polskie, zachodnie (niemieckie, śląskie, zachodniopomorskie) oraz rodzime herby kaszubskie.
Cechą charakterystyczną kaszubskiej heraldyki jest zmienność herbów nawet w obrębie bliskich krewnych z tego samego rodu. Wiele rodów występujących w 1570 roku z jednym herbem w latach późniejszych notowani są z innymi herbami. Przykładem są Zapędowscy, notowani najpierw z herbem własnym, potem z odmianą herbu Sas Pruski. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze, herb nie zawsze był związany z rodem, oznaką szlacheckości było samo posiadanie herbu, niekoniecznie identycznego jak krewni. Szlachta kaszubska składała się w dużej mierze z tzw. panków (dy panen), często siedzących na drobnych działach w jednej wsi. Pankowie byli często niepiśmienni i nie interesowali się kształtem herbu, tylko samym faktem posiadania herbu. Drugą przyczyną zmienności herbów mogła być zwykła niewiedza w czasie legitymacji szlachectwa, bądź celowe przywłaszczanie herbu możniejszego rodu. Kolejną praktyką było używanie tzw. „pieczęci przyjacielskich”, tj. sygnowanie dokumentów pieczęcią sąsiada bądź przyjaciela wobec braku własnej. W końcu rodziny osiadając w nowych dobrach, przyjmowały nierzadko nowe nazwisko odmiejscowe, a razem z nim nowy herb.
Współcześnie heraldyka funkcjonuje nadal w charakterze sztuki użytkowej, lecz często niewiele ma wspólnego z przyjętymi normami konstruowania herbów (porównaj: blazonowanie). Cechuje się ona tworzeniem herbów przez przypadkowe osoby na potrzeby własne bądź zlecenie różnych instytucji, zazwyczaj pożytku publicznego: (gmin, zrzeszeń, stowarzyszeń). W niektórych krajach o dużych tradycjach heraldycznych – m.in. w Wielkiej Brytanii nauka i sztuka heraldyczna, zwłaszcza związana z oficjalnymi urzędami heroldii stoi na bardzo wysokim poziomie. Z racji wciąż żywego zainteresowania herbami w wielu krajach świata, heraldyka narażona jest jako nauka na komercjalizację. W wielu krajach, także w Polsce powstają nierzetelne firmy, podające się za naukowe instytucje lub organizacje, które w celu zarobkowym wydają niepoprawne historycznie, często wręcz świadomie zafałszowane dyplomy herbowe, odszukują nieistniejące herby lub przypisują herby rodzinom, bez odpowiednich badań źródłowych i archiwalnych.
Istnieją także instytucje, które zajmują się tworzeniem nowych herbów, działające w zgodzie z regułami heraldyki, rzetelne od strony plastycznej i wiedzy historycznej. W monarchiach są to najczęściej heroldie, w innych państwach organizacje o charakterze stowarzyszeń.
Jednym z podstawowych narzędzi heraldyki jest blazonowanie, czyli język opisu herbów[7], zaś podstawowym materiałem do badań są zachowane do dzisiaj role herbowe, herbarze, wizerunki herbów na pieczęciach, monetach, freskach, drzeworytach, obrazach, płytach nagrobnych i innych zabytkach.
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
