| Data i miejsce urodzenia |
ok. 1480 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
przed 21 maja 1533 |
| Zawód, zajęcie | |
| Rodzice |
Hans Behem Starszy |
| Małżeństwo |
Elżbieta Rossner |
Hans Behem, Beham, Behaim[a] (ur. ok. 1480 w Norymberdze, zm. 1533 w Krakowie) – niemiecki ludwisarz w służbie króla Zygmunta Starego.
Czynny w Norymberdze od około 1498 roku, zajmował się głównie odlewaniem dział, rzadziej pracował nad dzwonami. Prawdopodobnie od 1518 roku w Krakowie, dwa lata później wykonał dzwon Zygmunt. Od 1522 roku aż do śmierci serwitor, zwierzchnik królewskich puszkarzy oraz arsenału, starszy nad armatą.
Urodził się około 1480 roku, był młodszym synem Hansa Behema (Behaima) Starszego (zm. 1498), kowala[1] czy też kotlarza[2]. W wieku około osiemnastu lat przejął po nim warsztat. Zapewne początkowo zajmował się fachem ojca, by później poświęcić się ludwisarstwu i puszkarstwu[b][3].
Norymberga była wówczas wiodącym ośrodkiem tych rzemiosł, przyciągającym zamówienia z całej Europy. Behem zajmował się głównie odlewaniem dział i kul armatnich. Już w latach 1501–1502 sprzedawał lufy armatnie do Bambergu, zaś w 1506 roku nawiązał kontakty handlowe z księciem Fryderykiem saskim. Między rokiem 1506 a 1507 pracował w Torgau, o czym świadczą rozliczenia z bankierem Hansem Leinbachem. Następnie w 1508 roku wykonał kilka dział dla hrabiego von Mansfelda. Sporadycznie zajmował się odlewaniem dzwonów. Jeden, stosunkowo duży, odlał wspólnie ze swym bratankiem, Sebaldem Behaimem Starszym, dla fary w Bayreuth (1511). Między rokiem 1514 a 1515 prowadził negocjacje dotyczące kolejnych dział dla Bambergu, w ciągu następnych dwóch lat figurował w bamberskich księgach miejskich[3].
W 1517 roku dostarczył do Krakowa 35 bombard o łącznej masie 290 cetnarów. Od tego czasu pojawiał się w księgach miejskich stolicy Królestwa Polskiego (notowany jako Hannes Behem boxe magister lub Meister Hans Buchsergisser). Prawdopodobnie przeniósł się do tego miasta w następnym roku[c][4]. Decyzja o osiedleniu się w Krakowie mogła być podyktowana nadzieją na uzyskanie licznych zamówień wobec mniejszej konkurencji niż w Norymberdze, jak również oczekiwaniem większego szacunku w nowym mieście, z racji uznania jakim cieszyli się norymberscy rzemieślnicy w Polsce[5]. Jednym z jego pierwszych zleceń było zapewne wykonanie dzwonu dla kościoła św. Małgorzaty w Raciborowicach, znajdującego się pod patronatem kapituły katedralnej. Ten niesygnowany obiekt, zachowany do dziś, uznaje się za jego dzieło na podstawie cech stylistycznych (motywów ornamentacyjnych, przerywników między wyrazami i antykwowej majuskuły napisu)[6].
Być może za sprawą protekcji Jana Bonera lub polecenia kapituły Behem zwrócił na siebie uwagę dworu królewskiego. Mogło o tym zadecydować również zainteresowanie króla norymberskim rzemiosłem artystycznym[7]. W 1520 roku pełnił funkcję starszego nad armatą w trakcie wojny polsko-krzyżackiej[8]. W tym samym roku zlecono mu odlanie dzwonu Zygmunt dla katedry krakowskiej, ufundowanego przez monarchę. Behem zakończył pracę nad nim w drugiej połowie tego roku[d] i zapewne obserwował całość prac nad jego zawieszeniem między 9 a 13 lipca 1521 roku[9]. Ludwisarz umieścił swoją sygnaturę na dzwonie w dwóch miejscach. Po jednej stronie płaszcza, pod plakietą ze św. Zygmuntem, znalazł się napis antykwą w języku niemieckim – „HANS BEHAM VON NVRMBERG” – przedzielony jego gmerkiem, wyobrażającym trójlistną koniczynę[10], względnie krzyż wsparty na półksiężycu o zwieńczeniu w formie trójlistnej koniczyny[11]. Z kolei pod plakietą ze św. Stanisławem umieszczono napis łaciński, tym samym krojem pisma i również przedzielony gmerkiem – „IOANNES BOHEMVS DE NVREMBERGENSIS”[12]. O ile okazały gmerk (17,5 cm wysokości, dwa razy większy od królewskich herbów) był oryginalnym elementem zdobienia dzwonu, to niemiecka i łacińska sygnatura powstały później, zostały w nieznanym czasie wyrzeźbione za pomocą dłuta i odstają stylistycznie od odlanej dekoracji dzwonu (krzywe linie marginesów, brak płaskości zagłębień, słabe odwzorowanie niektórych liter). Prawdopodobnie sam ludwisarz nie miał wiele wspólnego z ich wykonaniem, jego nazwisko zostało zresztą zapisane w formie, której raczej nie używał[13].
Świetne wykonanie tego zlecenia umocniło pozycję Behema, który 12 marca 1522 roku został przyjęty na służbę królewską. Ciesząc się statusem serwitora, był przełożonym królewskich ludwisarzy i zwierzchnikiem arsenału[e]. Po pięciu latach, 27 listopada 1527 roku, Seweryn Boner, działając w imieniu monarchy, odnowił z nim kontrakt na następne dziesięć lat. Behem w myśl umowy otrzymywał rocznie 200 florenów żołdu i był zwolniony z miejskich podatków. Cieszył się szczególnym uznaniem monarchy, na polecenie którego ludwisarzowi zbudowano osobne mieszkanie na Wawelu. W kontrakcie Behem wyraził życzenie pozostania do końca życia w Krakowie, co jednak było uzależnione od woli władcy. Para królewska, Zygmunt Stary i Bona, odwiedziła go 18 grudnia 1524 roku w ludwisarni krakowskiej, gdzie powstał również dzwon, by przyjrzeć się odlewanym tam działom[f]. Był to moment wzmożonego zainteresowania dworu kwestią dozbrojenia wojsk, po najazdach turecko-tatarskich na Podole w lecie tego roku[14].
Behem do śmierci pozostał w służbie królewskiej. Zmarł najprawdopodobniej w 1533 roku, bowiem w księgach miejskich pod datą 21 maja tego roku, jego żona, Elżbieta z domu Rossner, została wpisana jako wdowa, potwierdzająca objęcie spadku[15].
Jan Matejko umieścił postać Behema na swoim obrazie Zawieszenie dzwonu Zygmunta. Przedstawił go w prawej części płótna, odzianego w skórzany fartuch, gdzie dominuje pośród grupy rzemieślników podnoszących dzwon. Zdaniem Mieczysława Porębskiego postacie ludwisarza i króla są głównymi bohaterami tego obrazu[16].
Niespokrewnieni z Hansem Behemem:
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.