Gwary kociewskiegwary regionalne używane na Kociewiu. Należą do dialektu wielkopolskiego, chociaż zawierają też bardzo wiele cech typowych dla dialektu mazowieckiego i kaszubszczyzny[1]. Duże znaczenie mają germanizmy, pochodzące nie tylko z języka niemieckiego, ale również z niderlandzkiego, od osadników sprowadzonych tu w XVI w. dla regulacji koryta Wisły. W systemach wyróżniających dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński gwara ta uznawana jest za jego część.

Gwarze kociewskiej przypisano identyfikator języka IETF pl-kociewie[2].

Charakterystyka

  • brak mazurzenia
  • fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca
  • brak a pochylonego
  • brak polskich samogłosek nosowych ę i ą.
  • zachowanie grupy TarTStarogard (Starogd)
  • zachowanie staropolskiej litery é

Cechy fonetyczne

  • an, am > ón, óm – dóm (dom)
  • ę > a, an, am, ań
    • ę wym. nosowo > a gaś (gęś)
    • ę wym. en, eń > an, ań – Swiantyjón (daw. Kościół św. Jana, dziś: nazwa terenowa w Starogardzie Gd.), piańć (pięć)
    • ę wym. em > am – tampy (tępy)
    • ę wym. e > a – robja (robię)
  • ą > ó, ón, óm, óń
    • ą wym. nosowo > ó – wywiózać sia (wywiązać się)
    • ą wym. on > ón – spsiónca (śpiąca)
    • ą wym om > óm – trómba (trąba)
    • ą wym on > ón – wycióngnóńć (wyciągnąć)
  • p’ > ps – psiésać (pisać)
  • f’ > fs – profsit (z niem. zysk)
  • m’ > mn – mniantki (miękki)
  • -ja, -ia > -yja, -ija – ceremónija (ceremonia)
  • w’, wi > (często) wj – wywjijać (wywijać)
  • b’, bi > (często) bj – robjić (robić)
  • zw- > w- – wjérciadło (zwierciadło)
  • jd, jt > ńd, ńt – wyńda (wyjdę)
  • kt > cht – chto (kto)
  • -ej > i albo y – mały (małej), lepi (lepiej)

Wymowa

  • y – (prawie zawsze) y zbliżone do i
  • é – y
  • ó – głoska pomiędzy o a u
  • ó (na końcu wyrazu) – o

Alfabet

Nie ma jednolitego alfabetu kociewskiego. Bajki Kociewskie Bernarda Janowicza są zapisane następującymi literami: a, b, c, ć, d, e, é, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż

W innych tekstach można alternatywnie zamiast é spotkać literę ē lub y

Gramatyka

Czasowniki

Przy odmianie czasowników można używać słowo żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym. Charakterystyczna jest końcówka –ón w 3 os. l.poj. czasu przeszłego zamiast polskiej –ął oraz końcówka –eli/ -elim w l.mn. czasu przeszłego zamiast polskiej -ali/-aliśmy. Za pomocą przyrostka –kaj tworzy się zdrobiałe formy czasowników (idźkaj)

Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby Czas przeszły Czas teraźniejszy Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os. ja żam był / ja byłóm ja żam je / ja jestóm ja banda
2. os. ty żeś był(a) / ty byłeś(aś) ty żeś je / ty jezdeś ty bandziesz
3. os. ón był / óna była / óno było ón/óna/óno je ón/óna/óno bandzie
Liczba mnoga
1. os. my żeśmy byli / my byliśmy my żam só / my jestómy my bandzim
2. os. wy żeśta byli / wy byliśta wy żeśta só / wy jesteśta / wy sóta wy bandzieta
3. os. óni byli óni só óni bandó

Rzeczowniki

Znaczące różnice w stosunku do języka polskiego:

  • Celownik 1 poj. rodz. m.: końcówka –owiu zamiast –u
  • Końcówka –y w mianowniku l.mn. rodz. m. zamiast –owie (pany)
  • Końcówka –ów w dopełniaczu l. mn. wszystkich rodzajów (chłopów, kurów, jajów)
  • Przyrostek –ón dla form zgrubiałych np. prosión (od prosiak)
  • Forma dóma zamiast w dómu (miejscownik l.poj.)

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Odmiana rzeczownika trygel (garnek)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik trygel trygle
2. Dopełniacz trygla tryglów
3. Celownik tryglowiu tryglóm
4. Biernik trygla trygle
5. Narzędnik tryglam tryglami
6. Miejscownik tryglu tryglach
7. Wołacz tryglu trygle

Odmiana rzeczownika dochtór (doktor)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik dochtór dochtory
2. Dopełniacz dochtora dochtorów
3. Celownik dochtorowiu dochtoróm
4. Biernik dochtora dochtorów
5. Narzędnik dochtoram dochtorami
6. Miejscownik dochtorze dochtorach
7. Wołacz dochtorze dochtory

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Odmiana rzeczownika jaglija (świerk)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik jaglija jaglije
2. Dopełniacz jagliji jaglijów
3. Celownik jagliji jaglijóm
4. Biernik jaglija jaglije
5. Narzędnik jaglijó jaglijami
6. Miejscownik jagliji jaglijach
7. Wołacz jaglijo jaglije

Odmiana rzeczownika kulka (dół; grób)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik kulka kulki
2. Dopełniacz kulki kulków
3. Celownik kulce kulkóm
4. Biernik kulka kulki
5. Narzędnik kulkó kulkami
6. Miejscownik kulce kulkach
7. Wołacz kulko kulki

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Odmiana rzeczownika wjérciadło (zwierciadło, lustro)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik wjérciadło wjérciadła
2. Dopełniacz wjérciadła wjérciadłów
3. Celownik wjérciadłu wjérciadłóm
4. Biernik wjérciadło wjérciadła
5. Narzędnik wjérciadłam wjérciadłami
6. Miejscownik wjérciadle wjérciadłach
(7. Wołacz) (wjérciadło) (wjérciadła)

Odmiana rzeczownika morze

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik morze morza
2. Dopełniacz morza morzów
3. Celownik morzu morzóm
4. Biernik morze morza
5. Narzędnik morzam morzami
6. Miejscownik morzu morzach
(7. Wołacz) (morze) (morza)

Odmiana przymiotnikowa rzeczowników

Przykład: godziały (poważny, odpowiedzialny)

(w nawiasach są podane końcówki dla rodz. żeńskiego/nijakiego jeśli są inne niż końcówki dla rodz. męskiego)

Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
1. Mianownik godziały (a/e) godziałe
2. Dopełniacz godziałégo (y/égo) godziałych
3. Celownik godziałamu (y/’amu) godziałym
4. Biernik godziałégo (ó/e) godziałe
5. Narzędnik godziałym (ó/ym) godziałymji
6. Miejscownik godziałym (y/ym) godziałych
7. Wołacz godziały (a/e) godziałe

Przypisy

  1. [1].
  2. Komunikat ICANN: Updates to the language subtag registry.

Bibliografia

  • Bernard Janowicz, Bajki Kociewskie, wyd. 4 rozszerz. i popr., Starogard Gdański: Starogardzkie Centrum Kultury, 1994, ISBN 83-902935-0-1, OCLC 948851434.
  • Elementarz Gwary Kociewskiej – Red. Mirosława Möller, Grzegorz Oller; Starogard Gdański 2008, ISBN 978-83-928733-0-3.
  • Gazeta Kociewska artykuły: Nasza kociewska mowa, Gadki Babci Rozaliji, Po kociewsku
  • Opowiadania (Każmnirza) Antoniego Górskiego

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się