Gwara kielecka (gwara sandomierska, gwara świętokrzyska) – zbiór gwar języka polskiego, dialektu małopolskiego charakterystycznych dla mieszkańców ziemi sandomierskiej. Można wyróżnić spośród zbioru gwar, gwary:

  • kielecko-miechowską
  • sandomierską
  • lasowską (w widłach Wisły i Sanu)

Charakterystyka

  • mazurzenie, czyli wymowa głosek sz, ż (nie rz), cz, dź jako s, z, c, dz: syja, zyto, scotka, copka, cysty, drozdze
  • udźwięczenie międzywyrazowe przed samogłoskami i spółgłoskami r, l, ł, m, n, ń: ptoseg mały, wlazł koteg na płoteg i mruga, koż malin, brad ogrodnika, grzyb ogromny
  • przejście końcowe -ch w -k: niek, ik, dwók
  • zanik rezonansu samogłosek nosowych ę, ą: sceście, gesi, bede, zob, wstozka, rzucajo, ksiozka
  • ginąca przestawka w grupach śr-, źr-, dl-: rsioda, rsiedni, rźódło, rziebie, móld sie
  • wymowa niektórych samogłosek w nagłosie wiąże się z nadaniem im protezy, tzn. że są one poprzedzane spółgłoskami
    • labializacja, czyli poprzedzenie samogłosek o i u spółgłoską ł: łosa, łodejdź, łun, łucho, łusłuchoł, płole, młost, kłoza
    • prejotacja, czyli poprzedzenie samogłosek i, a, e spółgłoską j: jidzie, jigła, Jantuni, Jagna, Jewa
    • przydech, czyli poprzedzanie samogłoski a spółgłoska h: Hameryka, harak, Hania
  • odpowiednikami samogłosek: a, o, e są – ze względu na ich ścieśniającą wymowę samogłoski o, ó, i bądź y, a→o, o→ó, e→i, e→y: corny ptok loto, chłopok, słóma spolóno, zniscóny dóm, ón, kóń, bidna kobita, jesiń, dziń, brzyg rzyki, syr i chlib
  • samogłoski i, y przed spółgłoskami półotwartymi: m, n, ń, r, l, ł ulegają rozszerzeniu artykulacyjnemu e: z temi naszemi, chłopakami, gościeniec, derechtór, fieranka, umoceła sięm pieli, bieli się, kobeła, beła
  • podwajanie s i ś: bosso, z lassu, wiścieć, w leśsie,, a także odpodobnienie tych głosek: bosco, w leście, powieścieła, wiescok
  • formy typu: grzebę, skubę, złapę, kopę, drapę, rąbę, kłamę zamiast grzebię, skubię, złapię, kopię, drapię, rąbię, kłamię
  • końcówka dopełniacza liczby mnogiej – ów, właściwa rzeczownikom męskim: kotów, panów, ołówków, może występować w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego: łyżków, desków, babków i nijakiego: skrzydełków, wiadrów, łoknów
  • zastąpienie w bezokoliczniku -eć przez ić bądź -yć: widzić, cierpić, wyjrzyć, leżyć
  • formy rodzaju męskoosobowego zastąpione niemęskoosobowymi: te nasze chłopy uciekały, Niemce zabijały ludzi we wojne, górniki strajkowały.
  • w I osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego czy przeszłego zachowuje się czasami dawna końcówka -wa: idziewa, dajewa, chodziliwa podobnie w formach trybu rozkazującego: bierzwa, choćwa. Natomiast w formach czasownikowych II osoby liczby mnogiej czasu przeszłego i teraźniejszego występuje dawna końcówka -ta: chodziliśta, byliśta, robita, dajeta podobnie jak w trybie rozkazującym: bierzta, dejta, chodźta
  • użycie form liczby mnogiej grzecznościowej, będących wyrazem szacunku dla osób starszych: mamusia nagotowali klusek, tata żyli osiemdziesiąt lot, babciu, połóżcie się tam wygodnie, a nie bedziecie w kucki spać; mieszkańcy wsi mówienie per „wy” określają jako „mówienie na dwoje”, „dwojenie” lub „wycie”
  • użycie przyimka "bez" zamiast "przez": bez las, bez lato, bez cało zime, ide bez droge przez copki
  • zanikanie głoski j w formach osobowych czasowników, gdy znajduje się ona między samogłoskami ó bądź e oraz spółgłoską dź (dzi): przydzie, przydo, pódzie zamiast przyjdzie, przyjdą, pójdzie
  • odpowiednikami końcówek -ej w przysłówkach i liczebnikach są -y bądź -i: bliży, dali, lepi, gorzy, tani, droży, ło piąty, ło dziewiąty, ło dwunasty
  • tryb rozkazujący przy użyciu końcówek -no lub -że, np.: chodźno, przyjdźże, pomożże, zróbże itp.

Bibliografia

  • Grażyna Okła, Mała Ojczyzna Świętokrzyskie, Dziedzictwo Kulturowe, Stanisław Cygan Gwara Kielecka, Kielce 2002

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się