Gustaw Herling-Grudziński – zdjęcie NKWD (Grodno, 1940) | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Język | |
Dziedzina sztuki | |
Ważne dzieła | |
| |
Odznaczenia | |
Nagrody | |
|
Gustaw Herling-Grudziński (ur. 20 maja 1919 w Kielcach, zm. 4 lipca 2000 w Neapolu) – polski pisarz, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz, więzień obozów pracy Gułagu. Aresztowany przez NKWD po agresji ZSRR na Polskę, podczas próby przejścia niemiecko-sowieckiej linii demarkacyjnej. Jako przedwojenny sympatyk Polskiej Partii Socjalistycznej po wojnie dał się poznać jako krytyk dyktatury komunistycznej w Polsce i całej Europie Środkowo-Wschodniej. Przez cały okres komunizmu w Polsce pozostał na wygnaniu jako polski emigrant polityczny. Kawaler Orderu Orła Białego. Twórca określenia „kłamstwo kołymskie”.
Urodził się 20 maja 1919 w Kielcach[1], w spolonizowanej, ale wyznającej judaizm rodzinie żydowskiej, jako Gecel (vel Gustaw) Herling (vel Grudziński), syn Doroty (Dobrysi) z Bryczkowskich i Jakuba (Joska) Herlinga vel Grudzińskiego[2]. W 1919 rodzice pisarza mieszkali w Kielcach, jednakże sporo czasu spędzali też w pobliskich Skrzelczycach w gm. Pierzchnica, gdzie mieścił się duży folwark, którego byli właścicielami. Narodziny syna, czwartego dziecka po Eugenii, Maurycym zwanym Morkiem i Łucji zwanej Sarą, ojciec zgłosił dopiero 17 lipca 1919 w Daleszycach[1].
W 1921 folwark w Skrzelczycach został sprzedany i od tej pory, do wojny, rodzina mieszkała w Kielcach – matka z dziećmi, i w Suchedniowie – Jakub Herling-Grudziński, który nabył tam duży młyn i dom[1]. W późniejszych latach pisarz wspominał z sentymentem Suchedniów, niewielkie miasto w województwie świętokrzyskim, m.in. w dziele Inny świat. Korespondował i przyjaźnił się z Anną Musiałówną[3][4][5], która pochodzi z tej samej miejscowości[3].
Matka Herlinga-Grudzińskiego zmarła na tyfus w 1932 i pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Bodzentynie, ojciec zmarł w 1943, brat Maurycy i siostry przeżyli II wojnę światową i zostali w Polsce[2]. Maurycy Herling-Grudziński (adwokat, po wojnie sędzia Sądu Najwyższego PRL) działał podczas wojny w Żegocie (swą rolę ujawnił w 1976) i uratował ok. 500 Żydów[6][7]. Siostra Łucja była żoną[8] płk. Mariana Utnika (jeden z powierników Funduszu Obrony Narodowej, był oskarżony w tzw. procesie TUN).
Gustaw Herling-Grudziński uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Kielcach.
Wbrew woli ojca (który namawiał go na Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego)[9] studiował 2 lata filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, pisał dla czasopism „Ateneum”, „Pion”, „Nowy Wyraz” oraz redagował tygodnik „Orka na Ugorze”.
15 października 1939 założył wraz z kolegami Polską Ludową Akcję Niepodległościową (PLAN), jedną z pierwszych polskich organizacji konspiracyjnych. Był jej szefem przez 2 miesiące. Wyjechał do Lwowa, gdzie czasowo korzystał z protekcji Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kleinera, następnie udał się do Grodna i tam znalazł pracę w teatrzyku kukiełkowym[10]. W marcu 1940 próbował przedostać się na Litwę. Wynajęci przez niego przemytnicy okazali się jednak być na usługach NKWD i Grudziński został aresztowany zaraz po opuszczeniu miasta. Umieszczono go w tamtejszym więzieniu, gdzie został szybko skazany na 5 lat pobytu w obozach. Następnie, poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, trafił do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 po dramatycznej głodówce protestacyjnej został stamtąd zwolniony na mocy – obowiązującego już od niemal pół roku – układu Sikorski-Majski. Wstrząsający opis rzeczywistości obozowej zawarł później w książce Inny świat.
12 marca w miejscowości Ługowoje udało mu się przyłączyć do armii gen. Andersa. W stopniu kanoniera służył w 3 Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej na stanowisku radiotelegrafisty II dywizjonu. Walczył m.in. pod Monte Cassino, za co został odznaczony Orderem Virtuti Militari[11]. Służąc jako bombardier otrzymał też Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino (nr 466)[12]. Od 1 października 1944 do 15 lutego 1945 był słuchaczem kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii w Matera, który ukończył z wynikiem dobrym i 60. lokatą. Awansował na stopień kaprala podchorążego.
Po wojnie, w 1945, został emigrantem politycznym. Wraz z żoną Krystyną (z domu Stojanowską) przeniósł się z Włoch do Londynu, gdzie był publicystą londyńskiego tygodnika „Wiadomości”. Współtworzył i redagował miesięcznik „Kultura”. Był także członkiem Instytutu Literackiego. W 1952 jego żona Krystyna popełniła samobójstwo.
W połowie 1946 we Włoszech przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej[13]. Publikował w czasopismach partyjnych „Robotniku Polskim” i „Świetle”. W 1948 wybrany zastępcą członka Komitetu Głównego PPS w Wielkiej Brytanii, zaś na II zjeździe emigracyjnej PPS w Lens w 1952 został wybrany w skład Centralnego Sądu Partyjnego[14]. Wystąpił z PPS w 1960, gdy wskutek sporów wśród emigracyjnych socjalistów usunięto z PPS Adama Ciołkosza[15]. Laureat Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie w 1965 roku[16].
W późniejszym okresie współpracował z Komitetem Obrony Robotników i Polskim Porozumieniem Niepodległościowym w kraju[17]. W III RP działał w Ruchu Stu[18].
W latach 1952–1955 pracował dla Radia Wolna Europa w Monachium. W 1955 osiadł na stałe w Neapolu, gdzie poślubił Lidię, córkę Benedetto Crocego. Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, solidaryzujących się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)[19].
W październiku 1989 wszedł w skład Rady Honorowej Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej[20].
W 1990 został laureatem literackiej Nagrody Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego[21], w 2000 odebrał w Krakowie doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Postanowieniem Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego z 5 czerwca 1998 został odznaczony Orderem Orła Białego w uznaniu znamienitych zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej[22][23].
Zmarł 4 lipca 2000 na skutek wylewu krwi do mózgu. Został pochowany na neapolitańskim cmentarzu Poggio Reale. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
W PRL informacje na temat Gustawa Herling-Grudzińskiego podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób objętych całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc: „(...) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”[24]. Jego twórczość pisarska została upowszechniona w Polsce dopiero po 1989 r.
W 1998 powstał film dokumentalny o Gustawie Herlingu-Grudzińskim zatytułowany Rozważania o cnotach (realizatorzy Aleksandra Czernecka, Marcin Baran przy współpracy Józefa Opalskiego), emitowany w formie 10 odcinków w TVP2 w 1999.
We wrześniu 2009 w Jercewie odsłonięto pomnik pisarza.
Uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 20 lipca 2018 rok 2019 został ustanowiony rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego[25].
Wiele książek pisarza, tłumaczonych przez Thérèse Douchy, ukazało się we Francji, np.
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.