Gruboszowate (Crassulaceae) – rodzina roślin należąca do rzędu skalnicowców. Obejmuje 34 rodzajów z ok. 1400 gatunkami (najbardziej zróżnicowana gatunkowo rodzina w rzędzie)[2][4]. Rozprzestrzenione są na całym świecie, przy czym najbardziej zróżnicowane są w południowej Afryce[5]. W Polsce w naturze spotykani są przedstawiciele rodzajów: rojnik, rozchodnik, różeniec, grubosz, rozchodnikowiec, Petrosedum i introdukowany fedimus[6][7].
Najczęściej są to rośliny siedlisk suchych, ale należą tu też takie, które rosną w wilgotnych lasach równikowych i w środowisku wodnym[4]. Większość to sukulenty liściowe[8] przeprowadzające specyficzny typ fotosyntezy – typu CAM (nazwaną tak od angielskiej nazwy rodziny – Crassulacean Acid Metabolism)[5]. Bardzo łatwo rozmnażają się wegetatywnie za pomocą odrostów, rozmnóżki oraz opadłych liści[9].
Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne. W klimacie umiarkowanym uprawia się głównie w ogrodach skalnych rośliny z rodzajów rozchodnikSedum i rojnikSempervivum, w klimacie cieplejszym popularnymi roślinami ozdobnymi są te z rodzajów: eszeweriaEcheveria i eoniumAeonium[9]. Popularne w uprawie doniczkowej i w szklarniach są: gruboszeCrassula i kalanchoeKalanchoe[5][9]. Rozchodnik ostrySedum acre ze względu na specyficzny smak, któremu zawdzięcza nazwę, dodawany jest do sałatek. Rośliny te stosowane były też w lecznictwie (np. w przypadku oparzeń). Rojnik murowySempervivum tectorum uprawiany był na dachach, ponieważ chronić miał domostwa przed piorunami[5].
Z reguły mięsiste (stąd rośliny te zaliczane są do sukulentów, zwanych też gruboszowatymi), zwykle płaskie, ale czasem też walcowate, niepodzielone (rzadko pierzasto złożone), całobrzegie (rzadko ząbkowane lub głębiej wcinane) i zebrane w mniej lub bardziej gęstą, przyziemną rozetę (rzadziej skupione są w górnej części pędu[5]). Liście na pędzie osadzone są skrętolegle, naprzeciwlegle lub okółkowo[4], są siedzące lub ogonkowe[5], zawsze bez przylistków. Różnorodne adaptacje kseromorficzne ujawniają się w budowie zewnętrznej liści, które bywają okryte woskami, włoskami lub brodawkami[9], często występują hydatody[4].
Skupione w wyrastający szczytowo (najczęściej) lub w kącie liścia wierzchotkowaty kwiatostan, czasem grona, wiechy lub kłosy[5]. Rzadko kwiaty są pojedyncze[4]. Kwiaty są zwykle obupłciowe i promieniste[5], niewielkie[9] i zwykle pięciokrotne, przy czym występuje duża zmienność liczby członów poszczególnych okółków kwiatu[5] (od 3 do 32[4]). Działki kielicha są zwykle wolne lub zrośnięte tylko u nasady i czasem różnią się wielkością[5]. Płatki korony także zwykle są wolne, czasem u nasady bywają zrośnięte w rurkę. Liczba pręcików jest dwukrotnie większa od liczby płatków[5] i tworzą one jeden (Crassula) lub dwa okółki (reszta)[9]. Ich nitki są wolne lub przyrośnięte do rurki korony i wnikają od nasady główki między pylniki w postaci łącznika. Pylniki otwierają się podłużnymi pęknięciami[5]. Zalążnia jest górna i powstaje z tylu owocolistków, ile jest płatków. Owocolistki pozostają wolne lub zrastają się tylko u nasady – każdy tworzy własną komorę[5]. W każdej rozwija się od jednego do bardzo wielu zalążków[4].
Najczęściej mieszki tworzące owoc zbiorowy, rzadziej owoc podobny jest do orzeszka lub jest torebką (część gatunków z rodzaju Crassula wyodrębniane dawniej w rodzaj Diamorpha)[4]. Nasiona są zwykle liczne i drobne[5][4].
W obrębie rodziny wyróżniane są trzy podrodziny – bazalnaCrassuloideae i siostrzane – Kalanchoideae i Sempervivoideae[2][4][5]. W niektórych ujęciach dwie ostatnie podrodziny traktowane są jako plemionaKalanchoeae i Sedeae w ramach podrodziny Sedoideae[3]. Wszystkie te trzy grupy są potwierdzone jako taksony monofiletyczne. Problemy klasyfikacyjne występują w obrębie ostatniej grupy Sempervivoideae i wynikają głównie z powodu szerokiego, polifiletycznego ujęcia rodzaju Sedum, którego przedstawiciele wymieszani są w różnych kladach tej podrodziny wśród mniej lub bardziej ustalonych i monofiletycznych innych rodzajów. W obrębie tej podrodziny zidentyfikowano 5 głównych kladów. Bazalny jest określany nazwą Telephium i obejmuje tradycyjnie wyróżniane plemiona Telephieae i Umbiliceae. Należą do niego rodzaje: Hylotelephium, Kungia, Meterostachys, Orostachys, Phedimus, Pseudosedum, Rhodiola, Sinocrassula i Umbilicus (razem ok. 160 gatunków). Kolejny klad to Petrosedum obejmujący wyodrębniony z Sedum rodzaj Petrosedum, ale też z bazalnym w obrębie tego kladu Sedum nanum. Następny klad o nazwie Sempervivum z plemieniem Semperviveae tworzą dwa rodzaje Sempervivum i Jovibarba (w różnych ujęciach łączone lub rozdzielane). Kolejny klad Aeonium wyróżniany jest jako plemię Aeonieae i obejmuje rodzaje Aeonium, Aichryson, Monanthes, Hypagophytum, ale też co najmniej 8 gatunków zaliczanych do rodzaju Sedum tworzących w obrębie tego kladu grad ewolucyjny blisko pozycji bazalnej. W końcu plemię Sedeae tworzy dwie siostrzane klady zwane Leucosedum i Acre. Oba obejmują licznych przedstawicieli rodzaju Sedum (odpowiednio ok. 120 i 345 gatunków) wymieszanych wśród takich rodzajów tradycyjnie wyodrębnianych jak: Pistorinia, Rosularia, Prometheum, Afrovivella, Sedella, Dudleya (w kladzie Leucosedum) oraz Cremnophila, Echeveria, Graptopetalum, Lenophyllum, Pachyphytum, Thompsonella i Villadia (w kladzie Acre). W takiej sytuacji postulowane jest scalenie całego plemienia Sedeae w rodzaj Sedum, ewentualnie z włączeniem do niego także rodzajów z plemienia Aeonieae[10].
Relacje filogenetyczne i wykaz rodzajów[2][11][12]
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdGenera of Crassulaceae. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2020-05-02].
↑ abcdefghijDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 244, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑ abcdefghijklmnopMaarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 239-241. ISBN 978-1842466346.
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, ISBN 978-83-62975-45-7.brak strony (książka)
↑Crassulaceae, [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-14].
↑Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 274. ISBN 83-214-1305-6.
↑ abcdefgHeywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 113-114. ISBN 1-55407-206-9.
↑Thibaud F.E.T.F.E.MesserschmidThibaud F.E.T.F.E. i inni, Linnaeus's folly – phylogeny, evolution and classification of Sedum (Crassulaceae) and Crassulaceae subfamily Sempervivoideae, „Taxon”, 69 (5), 2020, s. 892-926, DOI: 10.1002/tax.12316 [dostęp 2023-02-12].
↑List of Genera in CRASSULACEAE, [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2020-05-02](ang.).
↑Crassulaceae J.St.-Hil.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-05-02].